بحران ورشکستگی صندوق‌های بازنشستگی چقدر جدی است؟
جیب خالی سالمندی
یک اظهارنظر عجیب از سوی یک مقام مسئول در وزارت کار پیرامون بحران صندوق‌های بازنشستگی آنقدر بالا گرفت که باعث شد او دو روز پس از عنوان شدن این اظهارنظر از مقام خود برکنار شود، این گفته پیرامون احتمال فروش جزایر ایرانی برای پیشگیری از وضعیت صندوق‌های بازنشستگی به قدر نسنجیده بود و جنجال به پا کرد که کمتر کسی نکته مورد اشاره او را دنبال کرد. نکته‌ای که معطوف به وضعیت صندوق‌های بازنشستگی در ایران است. اما این صندوق‌ها در چه وضعیتی هستند که این مقام پیشین چنین تمثیلی برای توصیف آن کرده است؟ می‌توان برای رسیدن به پاسخی روشن برای این پرسش به واکاوی پژوهش‌های مختلف در این زمینه پرداخت، از ایرادات احتمالی قانونی برای سن بازنشستگی در ایران گرفته تا قصه عدم تامین مالی این صندوق‌ها و البته اضافه شدن تعداد بیشتری از مستمری بگیران و غیره. اما برای فهم بهتر این ماجرا شاید بتوان از راه دیگری که احتمالا قابل لمس‌تر هم باشد به این موضوع ورود پیدا کرد. به داده‌های رسمی که در اختیارمان است. قضاوت قرارگیری ما در چنین وضعیتی بماند برای خواننده آگاه.
می‌توان با سنجه آماری مرکز آمار ایران آغاز کرد اینکه بنا بر گزارش این مرکز، سازمان تأمین اجتماعی به‌عنوان بزرگترین سازمان بازنشستگیِ ایران حدود ۱۵.۵ میلیون شاغل را تحت پوشش دارد که حق بیمه پرداخت می‌کنند. در مقابل، این سازمان به حدود 4 میلیون و 300 هزار بازنشسته حقوق بازنشستگی می‌دهد. تعداد بازنشستگان تأمین اجتماعی هر سال افزایش می‌یابد، و در شش سالِ گذشته بیش از ۸۰۰ هزار نفر به جمع بازنشستگان و مستمری‌بگیرانِ سازمان تأمین اجتماعی اضافه شده‌اند.
بعد از سازمان تأمین اجتماعی، صندوق بازنشستگیِ کشوری دومین سازمان بازنشستگیِ ایران است که ۸۸۰ هزار شاغل دارد که بیمه می‌پردازند. در مقابل، این صندوق به یک میلیون و ۶۳۰ هزار بازنشسته حقوق پرداخت می‌کند. یعنی تعداد مستمری‌بگیرانِ این صندوق تقریباً دو برابر کسانی است که حق بیمه می‌پردازند. اکثر شاغلان صندوق بازنشستگی کشوری و بازنشستگان این صندوق، کارکنان و معلمان وزارت آموزش و پرورش هستند. در حال حاضر ضریب پشتیبانی سازمان تامین اجتماعی که بزرگترین صندوق بیمه‌ای کشور به شمار می‌رود 4.5 است، اما نرخ پشتیبانی صندوق بازنشستگی کشوری حدود هفت دهم است یعنی کمتر از یک. یعنی تعداد مستمری‌بگیران از تعداد کارکنان بیمه‌پرداز بیشتر است. این نشان می‌دهد که صندوق بازنشستگی کشوری با بیش از 1 میلیون و 600 هزار مستمری‌بگیر کاملا وابسته به بودجه دولتی است. این در حالیست که نرخ پشتیبانی سازمان تامین اجتماعی در دهه 60 حدود 14 به یک بود اما اکنون با بیش از 37 میلیون نفر بیمه‌شده و بیش از 7 میلیون نفر مستمری‌بگیر به زیر 5 رسیده و سال به سال نیز این نرخ رو به کاهش است و این موضوع نشان می‌دهد چشم‌انداز آینده این سازمان اصلا مطلوب نیست.
مهم‌ترین مسئله هم همین است ، اینکه ورودیِ صندوق‌های بازنشستگی امروز کمتر از خروجیِ آنهاست، یعنی تعداد کارکنان تازه‌ای که استخدام می‌شوند و بیمه بازنشستگی می‌پردازند، سال به سال کمتر شده و در عوض تعداد بازنشستگان بیشتر شده‌اند. در حالت استاندارد در برابر هر بازنشسته باید هفت نفر نیروی فعال حق بیمه پرداخت کنند، اما این نسبت امروز در تامین اجتماعی ۳.۶ نیروی فعال در برابر هر بازنشسته و در صندوق بازنشستگی ۱ نیروی فعال در برابر هر بازنشسته است.ده سال قبل، میزان اعتبارِ تخصیص‌یافته به صندوق‌های بازنشستگی حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان بود دولت در لایحه بودجه سال ۱۴۰۲ مبلغ ۳۳۰ هزار میلیارد تومان برای جبران کسریِ بودجه‌ی صندوق‌های بازنشستگی اختصاص داده، در حالی که این رقم در سال گذشته ۲۱۷ هزار میلیارد تومان بوده است. این یعنی صندوق‌های بازنشستگی خالی هستند. اما این رقم طی ده سال حدود یازده برابر افزایش یافته است.
امروز 18 صندوق بازنشستگی در کشور داریم که بالای 23 میلیون بازنشسته و مستمری‌بگیر اصلی را تحت پوشش دارند و از این 18 صندوق فقط دو صندوق تأمین اجتماعی و صندوق بیمه اجتماعی کشاورزان و روستائیان و عشایر دارای نرخ رشد مناسب هستند و مابقی در تأمین نقدینگی دچار مشکل هستند. نسبت پشتیبانی مطلوب نظام بازنشستگی یا همان نسبت تعداد شاغلان به مستمری بگیران به طور میانگین بین 6 تا 7 است و این نسبت برای جلوگیری از ورشکستگی باید حدود 3 باشد. یعنی به ازای هر سه نفر بیمه‌پرداز یک بازنشسته یا مستمری‌بگیر وجود داشته باشد تا صندوق برای پرداختی‌های خود نیازمند هیچ‌گونه منابع خارجی نباشد. بر اساس همین نسبت اکثر صندوق‌های بازنشستگی در سطح بحرانی قرار دارند