آینه‌ای که شکست!
آیا نگرش جامعه به مواد مخدر مثبت است؟
همین دیروز معاون پیشگیری و درمان اعتیاد مرکز توسعه پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی اعترف کرده است میزان ناآگاهی خانواده‌ها نسبت به مصرف مواد مخدر فرزندانشان بر خلاف «پیش‌بینیی‌های» این سازمان بیشتر از آن چیزی بوده است که «تصور» می‌شده است. فرهاد اقطار گفته «تمام مطالعات انجام شده طی ماه‌های اخیر نشان داده اگر بتوانیم روی آگاهی والدین نسبت به مواد مخدر و عوارض آن اقدام کنیم، جامعه ایمن خواهد شد.» نقش خانواده در میزان گرایش جوانان به مواد مخدر بیشتر از آن چیزی است که حتی تا کنون تصور می‌شده است و حالا هم از سوی این مسئول سازمان بهریستی اعترافی صورت گرفته که این میزان آگاهی کمتر از آن چیزی بوده است که تصور می‌شده است، اما ماجرای تلخ‌تر این است که بدانیم ماجرا تنها به ناآگاهی خانواده‌ها بازنمی‌گردد و به شکل عجیبی نگرش درصد قابل توجهی از خانواده‌ها به مصرف مواد مخدر فرزندانشان خیلی هم منفی نیست!
یک سوال عجیب درباره یک آمار هولناک
طرح این پرسش که آیا نگاه خانواده‌های ایرانی به مصرف مواد اعتیادآور مثبت است، مضحک به نظر می‌رسد. اساسا باور به این نکته که مصرف مواد اعتیادآور ایرادی ندارد، عجیب است اما از دریچه آمار که به این موضوع نگاه کنیم، متوجه می‌شویم درصد افرادی که نه‌تنها این امر را مذموم نمی‌دانند بلکه نگاهشان به مصرف این مواد مثبت است به شکل قابل توجهی زیاد است. برای نمونه، رئیس وقت سازمان امور اجتماعی در سال گذشته اعلام کرده بود «نگرش ۲۷درصد مردم به مصرف مواد مخدر مثبت است.» این موضوع وقتی عجیب‌تر است که بدانیم بسیاری از کارشناسان هم در مواجهه با این آمار معتقدند نگرش مثبت جامعه نسبت به مواد مخدر بیشتر از اعداد اعلام شده است. تفکیک‌های منطقه‌ای این آمارها هم شواهد دیگری به همراه دارد، به عنوان مثال این نگرش مثبت در برخی شهرها تا سه برابر بیشتر از میانگین کشوری است اما جدای از افزایش یا کاهش احتمالی درصد نگرش شهروندان به مصرف مواد اعتیاد آور باید به پاسخ این پرسش رسید که چه مؤلفه‌هایی در تغییر این نگرش نقش دارد؟ به این معنا که چه عواملی باعث شده در برهه‌ای جامعه نگاه مثبتی به مصرف مواد داشته باشد و چه عواملی نگاه منفی در پی داشته است؟ پس از آن می‌توان آسان‌تر به این موضوع پی برد که برای تغییر این نگرش چه کار باید کرد؟ و البته مهم‌تر از همه این موارد پی بردن به پیامدهای افزایش نگرش مثبت جامعه به مصرف مواد است. اینکه در صورت افزایش احتمالی این دیدگاه چه اتفاقی در انتظارمان است. مصرف مواد اعتیادآور موضوعی نیست که محدود به یک جامعه خاص باشد و عوامل شکل‌دهنده آن هم یکسان نیست به همین دلیل است که هر جغرافیایی باید راهکارهای بومی و فرهنگی خود را به کار ببندد تا به نوعی از تابوشکنی مصرف مواد مخدر جلوگیری کند.
نگرش ما به مواد مهم است؟
آیا نگرش جامعه به مصرف مواد مخدر مثبت است؟ ریزمؤلفه‌های بسیاری برای دریافت پاسخی نزدیک به حقیقت برای این پرسش وجود دارد. بسیاری از کارشناسان حوزه اعتیاد معتقدند نوع نگرش آدم‌ها به مصرف مواد اعتیادآور سرچشمه تصمیم به مصرف یا مصرف نکردن آن است و به همین دلیل است که آگاهی نسبت به میزان رایج این دیدگاه در راه مقابله با این نگرش اهمیت دارد. از دیدگاه روان‌شناسان اجتماعی، «نگرش» مفیدترین و مهم‌ترین مفهوم روان‌شناسی اجتماعی است. گوردون آلپورت، روان‌شناس آمریکایی و یکی از اولین نظریه‌پردازان شخصیت، نگرش را این گونه تعریف می‌کند: «نگرش یک حالت آمادگی ذهنی و عصبی است که از طریق تجربه سازمان می‌یابد و بر واکنش فرد نسبت به تمام موضوع‌ها و موقعیت‌های وابسته به آن تأثیر مستقیم و پویا برجای می‌گذارد.» آذرخش مکری، پژوهشگر اعتیاد و معاون پیشین آموزشی مطالعات اعتیاد می‌گوید، میزان نگرش مثبت به مصرف مواد وقتی مهم‌تر به نظر می‌رسد که بدانیم این افراد در صف اولیه مصرف مواد مخدر قرار می‌گیرند. او به فردا می‌گوید: «افرادی که در خصوص مصرف مواد مخدر، نگرش آنها مثبت یا خنثی است به مراتب گرایش بیشتری هم به آن دارند، چراکه شروع کردن مصرف هر نوع ماده‌ای به باور و نگرش نسبت به آن ماده بستگی دارد. از این‌رو افرادی که نظر و باورشان نسبت به مصرف مواد مخدر مثبت است، آمادگی بیشتری هم برای ورود به چرخه اعتیاد دارند.»
جامعه ایرانی چگونه فکر می‌کند؟
در طول دو دهه گذشته پژوهش‌ها و پایش‌های بسیاری در رابطه با نوع نگرش شهروندان نسبت به مصرف مواد اعتیادآور صورت گرفته است. یکی از تازه‌ترین آنها مربوط به معاون وقت وزیر کشور و رئیس وقت سازمان امور اجتماعی است که بهمن سال گذشته در همایش ملی مواجهه با آسیب‌های اجتماعی از دیدگاه اسلام عنوان شد. تقی رستم‌وندی در بخشی از این همایش اعلام کرد «نگرش ۲۷درصد مردم به مصرف مواد مخدر، مثبت است.» پیش از او در سال‌های اخیر درصدهای متفاوتی از این تغییر دیدگاه‌ها اعلام شده است. به عنوان مثال، دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر ایران در تابستان ۹۶ اعلام کرده بود: «۱۷درصد مردم ایران نگرش مثبتی نسبت به مصرف مواد مخدر دارند.» یک‌سال بعد از آن هم تحقیقات صورت گرفته توسط ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری نشان می‌داد: «در بازه سنین ۱۵ تا ۶۴ سال، ۲۸ درصد مردم، نگرش مثبتی به مصرف مواد مخدر دارند و ۱۷درصد جمعیت در این بازه سنی، تمایل به مصرف مواد مخدر دارند.» و البته عجیب‌ترین این اظهارنظر مربوط به حسین چناریان، دبیر پیشین شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان کرمان است که اعلام کرد «میانگین نگرش مثبت مردم کرمان به مواد مخدر ۵۰ درصد است و نگرش بینابین در کرمان ۶۲ درصد بوده در حالی که در ایران این عدد در حدود ۳۰ درصد است.»
مولفه‌های تغییر نگرش به مواد مخدر
در میانه گفته‌های کارشناسان این حوزه بسیار می‌توان این جمله تکراری را شنید که درصد عنوان شده نسبت به نگرش مثبت به مصرف مواد مخدر زیادی خوشبینانه است. آنها معتقدند مشاهدات بسیاری وجود دارد که ثابت می‌کند تغییر دیدگاه جامعه بیشتر از آمار اعلامی نسبت به مواد مخدر مثبت است اما سؤال این است چه عواملی در این سال‌ها باعث شده روند این تغییر نگاه افزایشی باشد؟ رامین رادفر، پژوهشگر این حوزه معتقد است تغییر دیدگاه جامعه نسبت به مواد مخدر باید در بازه‌ای بلندمدت تغییر کند، چراکه شکل‌گیری این باورها در طول ۱۰۰سال گذشته صورت گرفته است . او به فردا می‌گوید «در ۱۰۰ سال گذشته هم در فرهنگ عامه و هم در ادبیات ما نگاه مثبتی به مصرف مواد مخدر و مشخصاً تریاک وجود داشته است. هر قدر به لحاظ رفتاری مصرف الکل مذموم بوده ذهنیتی وجود داشته که مصرف تریاک را به نوعی بدون اشکال می‌دانسته است. در کنار این موضوع جغرافیای فلات ایران در کنار کشورهای افغانستان و پاکستان هم برای کاشت خشخاش مناسب بوده و دیگر اینکه استفاده از تریاک در طب سنتی برای درمان دردهای بیماران بسیار رایج بوده است.» همه این موارد باعث شده ذهنیتی در طول این سال‌ها شکل بگیرد که مصرف مواد اعتیادآور چندان هم بد نباشد! او معتقد است همین پیشینه به نوعی در رفتار جامعه رسوب کرده و در زمانه کنونی به شکل‌های دیگری بروز می‌کند. او به فردا می‌گوید: «به عنوان مثال، باوری اشتباه وجود دارد مبنی بر اینکه در سنین بالا مصرف مواد مخدر اشکالی ندارد، همین باور باعث شده بسیاری بعد از ۵۰سالگی با تفاخر اقدام به مصرف مواد کنند.» حسام‌الدین معصومیان، روان‌شناس هم باور دارد یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش این نگرش مثبت افزایش رنج و اندوه اجتماعی است. او معتقد است پیامد اولیه این تغییر دیدگاه بر جسم و روان مصرف کنندگان است اما پیامدهای اجتماعی این موضوع می‌تواند هولناک باشد. او به فردا می‌گوید: «از میان رفتن معنویت، عقلانیت و اخلاق موجب تهی شدن عطوفت از سطح جامعه و جایگزینی آن با خشونت است.»
معتادها نمی‌گیرند!
سابقه خرید و فروش و ترانزیت مواد مخدر از ایران به ۷۰۰۰ سال پیش برمی‌گردد البته ابتدا جنبه گیاهی داشته و سپس به اشکال مختلف تغییر کرده‌است اما تنها پیشینه گذشته و بستر مناسب جغرافیایی این سرزمین نیست که دلیلی بر نگاه مثبت بخشی از جامعه به مصرف مواد مخدر شده‌است، بازار پرسود شکل گرفته‌شده از این تغییر نگاه برای سوداگران هم از دلایل مهم دیگر این موضوع است. بازاری که با ابزار خرافه و اطلاعات نادرست سعی در انتشار گسترده‌تر آن دارد. این اطلاعات کاذب در طول سه سال گذشته که جهان دچار پاندمی کرونا بوده‌است بیشتر به چشم می‌خورد. از همان ابتدا برخی مدعی بودند که مواد مخدر مانع از ابتلا به کرونا می‌شود و شوخی «معتادها نمی‌گیرند» از آنجا پا گرفت. بعدتر اینکه حتی برخی منابع خبری خارجی هم خبر از نتایج تحقیقاتی می‌دادند که براساس آن استفاده از ماریجوانا برای مبتلا نشدن به کرونا را مفید دانسته بود. این موضوع پیش از دوران فراگیری هم به نوعی دیگر سابقه داشته و دارد. برخی باورهای عمومی نادرست، استفاده طولانی‌مدت از مواد مخدر به‌ویژه از نوع سنتی را موجب طول عمر، کاهش دردهای جسمانی، پیشگیری‌کننده از افزایش قند خون، ضدبیماری سرطان، دارویی برای آرام کردن و خواباندن کودکان، کاهش فشارهای عصبی و حتی کاهش ترس و افزایش توان جسمی می‌دانستند در حالی که مطالعات دقیق علمی بیانگر باطل بودن تمام این باورهاست. رامین رادفر می‌گوید: «علاوه بر دیدگاه‌های اشتباه و غلطی که درباره مخدرهای سنتی مانند تریاک در جامعه رواج دارد، تبلیغات آسیب‌زایی هم برای مخدرهای صنعتی مانند، شیشه و گل بین جوانان و بانوان برای لاغری می‌شود.» تازه‌ترین ترفند این باورها هم مربوط به اعتیادآور نبودن گل است. آذرخش مکری به فردا می‌گوید: «تبلیغات برای بی‌خطر و بی‌عوارض دانستن برخی مواد مانند گل یا حشیش بر افزایش نگرش مثبت افراد در مصرف این مواد مؤثر است. ممکن است در کوتاه‌مدت بتواند لذت‌جویی افراد را در این زمینه‌ها تضمین کند اما اثرات مخرب آن می‌تواند تا سال‌ها گریبانگیر این افراد شود.»