عبرت‌ها/دوره‌های حیات سیاسی آیت الله منتظری
سالها پیش در چنین روزی منتظری از قائم‌مقامی رهبری عزل شد؛ روزی که حضرت امام خمینی(ره) با صراحت به منتظری نوشتند: «صلاحیت و مشروعیت رهبری آیندۀ نظام را از دست داده‌‌اید».
ششم فروردین 1368 حکایت‌گر اقدامی سرنوشت‌ساز و عبرت‌آموز از سوی امام خمینی(ره) در واپسین ماه‌های عمر مبارک ایشان است. عزل منتظری از قائم مقامی رهبری در این روز اتفاق افتاد، روزی که امام(ره) با صراحت نوشت: «صلاحیت و مشروعیت رهبری آیندۀ نظام را از دست داده‌‌اید».
* دوره‌های حیات سیاسی آیت الله منتظری
فقیه و استاد مطرح سطوح عالی حوزه، مبارز و مجاهد دوران رژیم شاه، امام جمعه تهران، قائم مقام رهبری پس از انقلاب اسلامی، رئیس مجلس تدوین قانون اساسی، اپوزیسیون جمهوری اسلامی شد، و این عبرتی بزرگ است. برای بررسی این عبرت باید سه دوره‌ی حیات سیاسی آیت الله منتظری را از هم تفکیک کرد: دوران مبارزه تا پیروزی انقلاب اسلامی، پیروزی انقلاب اسلامی تا عزل، از دوران عزل تا وفات.
* دوران مبارزه تا پیروزی انقلاب اسلامی
منتظری از مبارزان مطرح در دوران مبارزات ضد رژیم شاه بود. او از شاگردان برجسته امام خمینی(ره) محسوب می‌گردد. او در دوران زندگی متحمل شکنجه‌ها و تبعیدهای فراوانی شد و جزء شش نفر از روحانیونی بود که با صدور فتوایی «در زندان بر نجاست کفار و ملحدان و منکران خدا و اسلام و پرهیز از اختلاط در لباس و غذا» تأکید کردند. افزون بر این مقدمه‌ای که منتظری بر کتاب شهید جاوید نعمت ا... صالحی نجف آبادی نگاشته بود بسیار منشأ جنجال و سرو صدا در سالهای قبل از انقلاب شد. ازجمله رخدادهای مهم مربوط به منتظری در دوران قبل از انقلاب اسلامی به باند مهدی هاشمی و قتل آیت ا... شمس آبادی باز می‌گردد. به هر حال دوران قبل از انقلاب با این فراز و فرودها طی می‌شود و نام منتظری همواره در صدر مبارزان و روحانیون مجاهد قرار دارد تا اینکه انقلاب در بهمن 1357 به پیروزی می‌رسد.
* دوران پیروزی انقلاب اسلامی تا عزل
با پیروزی انقلاب بر مسند رئیس مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی تکیه می‌زند. با فوت آیت الله سید محمود طالقانی با حکم امام خمینی (ره) به عنوان امام جمعه تهران برگزیده می‌شود و سالها نیز ریاست هیأت امنای دانشگاه امام صادق(ع) را برعهده می‌گیرد. بخش زیادی از اختیارات حکومتی و اداره کشور از سوی امام خمینی (ره) به منتظری تفویض می‌گردد:
- عزل و نصب قضات سراسر کشور
- مسئولیت تمیشت نهادنمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها و عزل و نصب آنها
- ارجاع بسیاری از احتیاطات فقهی از سوی امام (ره) به منتظری به گونه‌ای که نامبرده با استفاده از اختیارات حکومتی در ذیل «مفسد فی الارض» رویکرد تندی را در نظام قضایی و امنیتی کشور بوجود آورد. چرا که از نظر منتظری کسانی که در کار مواد مخدر، تشکیل مرکز فساد هستند چون منافقین و افرادی که مبارزه مسلحانه علیه نظام جمهوری اسلامی دارند به عنوان «محارب و مفسد فی الارض» هستند و حکم آنها اعدام است.
- بسیاری از عزل و نصب‌های نمایندگان رهبری در نهادهای انقلابی و وزارتخانه‌ها با نظر ایشان صورت می‌گیرد. ملاقاتها و دیدار‌های مردمی بطور منظم در دستور کار قرار می‌گیرد و مسئولان کشور گروه گروه برای ارائه گزارش کار و اخذ رهنمود عازم قم می‌شوند و مطبوعات و رسانه ملی به‌طور منظم به بازتاب اخبار و رویدادها و مواضع منتظری می‌پردازند. اما با کمال تأسف و تأثر، منتظری به جای انجام وظیفه قائم مقامی و توجه به رهنمودها و نصایح حضرت امام خمینی(ره) و نیز حمایت از آرمانهای انقلاب و نهادهای مستقر در نظام جمهوری اسلامی، بتدریج زاویه و فاصله خود را با امام و نظام بیشتر و بیشتر می‌کند و به همین دلیل با سرعت بیشتری کنار گذاشتن منتظری از عرصه سیاسی توسط امام (ره) و نظام کلید می‌خورد.
دلایل و عواملی چون عدم استقلال شخصیت سیاسی و اجتماعی، سادگی، احساسی بودن، خودمحوری، خودبزرگ‌بینی، عدم اعتقاد قلبی به باورها، عدم ثبات فکری، تأثیرپذیری از لیبرالها و منافقین، قدرت‌طلبی، نداشتن تحلیل جامع از اوضاع ایران و جهان را می‌توان درباره شخصیت منتظری و دلایل عزل او مورد توجه قرار داد. وی مواضعی اتخاذ کرد که منجر به عزل وی از «قائم مقام رهبری» و « مخالفت او با نظام» شد.
این مواضع عبارتند از:
- تضعیف نهادهای انقلاب اسلامی برآمده از بطن مردم و مواضع ارزشهای نظام؛
- تضعیف دادگاه‌های انقلابی و زیر سؤال بردن احکام صادره توسط مراجع قضایی بخصوص در رفتار با گروهک‌های محارب، معاند و برانداز؛
- انتقاد مستمر از نیروهای ارزشی و انقلاب و نزدیکی و همفکری و غالباً حمایت از لیبرالها و ملی‌گرایان؛
- ساختارشکنی و حرمت‌شکنی در نادیده انگاشتن فصل‌الخطاب بودن رهنمودها و دیدگاه‌های رهبری و غالباً نوعی صف‌آرایی و رودرویی در برابر امام خمینی(ره)؛
- حمایت بی‌حد و حصر از باند تبهکار و جنایتکار مهدی هاشمی برغم تذکرات اکید امام خمینی(ره) و مقامات ذیصلاح.
- تضعیف سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در کوران دفاع مقدس و تن دادن به القائات مهدی هاشمی در این خصوص.
سرانجام یکی از مسائل مهم نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران که می‌رفت تا اساس و بنیان جمهوری اسلامی ایران را به خطر اندازد، با سرپنجه تدبیر بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی حکیمانه از سر راه جریان قدرتمند انقلاب اسلامی برداشته شد.
* دوران عزل تا وفات
دوره سوم حیات سیاسی اجتماعی منتظری با ارتحال امام خمینی(ره) آغاز می‌شود. این دوره منتظری چون دوران حیات که به نصایح امام(ره) عمل ننمود برخلاف توصیه امام(ره) که در حکم عزل منتظری از او خواسته بود که مشغول تدریس در حوزه علمیه باشد. اما وی همچنان راهبرد مقابله با نظام و رهبری آن را در دستور کار خود قرار داده است. ارتباط گسترده با اپوزیسیون، برقراری مصاحبه‌ها و گفتگو‌های مستمر با رسانه‌های بیگانه، تبدیل کردن دفتر و حسینیه به‌عنوان کانونی برای رفت و آمد ضد انقلاب و اتخاذ مواضع ضد انقلاب و رهبری به‌طور مستمر از جمله رویکرد‌های منتظری در این دوران است.
منتظری فردی است که با نگارش کتاب «ولایت فقیه» به‌عنوان یکی از حامیان اصلی نظریه ولایت در دهه 50 و 60 شناخته می‌شد در مصاحبه‌ای عنوان می‌کند: «نظریه انتصاب فقیه پایه شرعی ندارد». عزت الله سحابی از فعالان نهضت آزادی چنین می‌گوید: «امروز دیگر حتی منتظری پایه‌گذار اندیشه ولایت فقیه هم از اندیشه خود عدول کرده و در درون حاکمیت هم زمزمه‌هایی در مورد تعدیل ولایت فقیه به گوش می‌رسد!»
وی پس از رخداد دوم خرداد 76 که موج تجدیدنظرطلبی، ساختارشکنی و هنجارشکنی کشور را فرا گرفته بود و با بهره‌گیری از فضای حاکم موضع‌گیری تندتری نسبت به گذشته علیه نظام اتخاذ کرد. این سخنرانی که به سخنرانی 13 رجب (23/8/1376) معروف است بازتاب‌های گسترده‌ای پیدا کرد. و تظاهرات و راهپیمایی‌های سراسری در کشور در محکوم‌کردن آن صورت گرفت که متعاقب آن شورای عالی امنیت ملی حصر آقای منتظری را به تصویب رساند. وی بجای تجدیدنظر در عملکرد ناصواب خود، به فعالیت‌ها و مواضع کینه‌توزانه و انتقام‌جویانه علیه نظام، امام و رهبری شدت داد. انتشار کتاب خاطرات، انجام مصاحبه‌های متعدد حضوری و مکتوب با رسانه‌های بیگانه، راه‌اندازی مجدد تدریس، انجام پرسش و پاسخ‌های جهت‌دار تحت پوشش استفتاء مقلدین، انجام مصاحبه‌های پر مسئله از سوی فرزندان وی[احمد و سعید] برگزاری ملاقاتها و دیدار‌ها از جمله اقدامات و فعالیت‌های نامبرده در این دوران است.
با درگذشت وی در سال 1388، رهبر معظم انقلاب پیامی سرشار از سماحت و کرامت صادر فرمودند و چنین خاطرنشان کردند: «ایشان فقیهی متبحّر و استادی برجسته بودند و شاگردان زیادی از ایشان بهره بردند. دورانی طولانی از زندگی آن مرحوم در خدمت نهضت امام راحل عظیم‌الشأن گذشت و ایشان مجاهدات زیادی انجام داده و سختی‌های زیادی در این راه تحمل کردند. در اواخر دوران حیات مبارک امام راحل امتحانی دشوار و خطیر، پیش آمد که از خداوند متعال می‌خواهم آن را با پوشش مغفرت و رحمت خویش بپوشاند و ابتلائات دنیوی را کفاره‌ی آن قرار دهد» (29/09/1388).
( برگرفته از کتاب جریان‌شناسی سیاسی در ایران )/فارس