پشت‌پرده لغو پرتاب ماهواره ایرانی توسط روحانی
در ۸ سال گذشته بودجه سازمان فضایی به‌قدری کاهش یافت که تک‌تک دانشمندان فضایی ما از این سازمان خارج شده‌اند یا خارج خواهند شد! فرار نخبگان فضایی یکی از مهم‌ترین علت‌های سقوط ماهواره "ظفر" بود! اگر دیر بجنبیم، دست ما را در مدار "لئو" هم خواهند بست!
بعد از تنزل جایگاه سازمان فضایی ایران در دولت قبل و قرار گرفتن این سازمان حساس و راهبردی زیر نظر وزارت ارتباطات، شاهد یک نوع توقف رشد فناوری و سکون معنادار صنعت فضایی کشورمان بودیم که موجبات ناامیدی و قهر دانشمندان و فعالان این صنعت را در پی داشته است.
آنچه مسلم است این است که جایگاه کنونی این سازمان، هم‌وزن ظرفیت‌های راهبردی کشورمان، نه در حوزه نیروی انسانی و نه در حوزه توسعه کمی و کیفیِ این فناوری نیست؛ چه‌بسا با قرار گرفتن این سازمان ذیل یک وزارتخانه، تمام اهداف و برنامه‌های این مجموعه در مأموریت مخابراتی و برنامه‌های این وزارتخانه تعریف می‌شود و سایر کاربری‌های این صنعت مغفول می‌ماند و زمینه عدم توسعه همه‌جانبه این تکنولوژی راهبردی فراهم می‌شود.
همان‌گونه که مشخص است علاوه بر حوزه ارتباطات، صنعت فضایی هم اقتدارآفرین است و هم مهم‌ترین کاربرد این دانش، بخش سنجشی و نظارت مبتنی بر اندازه‌گیری پارامترهای طبیعی و غیرطبیعی است، به‌گونه‌ای که این اندازه‌گیری از تخمین آب پشت سدها و پیش‌بینی خشکسالی توسط ماهواره‌های سنجشی تا پایش محصولات کشاورزی مبتنی بر اینترنت اشیا و هزاران کاربرد دیگر را در بر می‌گیرد لذا محدود کردن این مجموعه در مأموریت‌های یک وزارتخانه، مانع توسعه راهبردی آن خواهد شد.
از طرفی در اکثر کشورهایی که سازمان فضایی مؤثر دارند به‌گونه‌ای که تمام چرخه این فناوری شامل ساخت ماهواره، پرتابگر و ایستگاه‌های زمینی را خودشان می‌سازند، سازمان فضایی ذیل بالاترین مقام اجرایی آن کشور است چراکه دیدگاه فرابخشی حاکم بر این مجموعه‌ها زمینه توسعه شتابان این صنعت را فراهم خواهد کرد.
صنعت فضایی علاوه بر اقتدارآفرینی، یک صنعت درآمدزا نیز است و می‌توان با سرمایه‌گذاری هوشمندانه و تسریع در این امر، زمینه کسب درآمدهای کلان با ارزش افزوده بالا را فراهم آورد و این مستلزم شکل‌گیری یک نهاد بالادستی و مجری منسجم و چابک است که بتواند در بالاترین سطح از مدیریت کشور این اهداف را محقق کند.
مدل سرمایه‌گذاری و ارائه تسهیلات در این صنعت متفاوت‌تر از مدل‌های حمایتی معاونت علمی ریاست‌جمهوری و سایر ارگان‌های فناورمحور است لذا همتراز کردن این مجموعه با آن ساختارها، پاسخی جز درجا زدن نخواهد داشت آنچه ضرورت دارد این است که متناسب با پارامترهای سرمایه‌گذاری ریسک‌پذیر صندوقی مستقل و چابک شکل گیرد که بتواند از این طرح‌ها حمایت کند و این موضوع نیازمند شکل‌گیری یک ساختار مستقل صف و ستاد است.
آنچه مسلم است شکل‌گیری سازمان فضایی مستقل ذیل شخص رئیس‌جمهور، یک راهبرد ضروری در توسعه این صنعت است و این امر مستلزم ورود آگاهانه دولتمردان به این صنعت راهبردی و نیازمند بهره‌مندی از تمام ظرفیت‌های موجود در کشور است.
به همین بهانه میزگردی را با حضور دکتر "فرید آموزگار" متخصص حوزه هوا و فضا و پژوهشگر سابق ناسا و دکتر "حسن رضایی" متخصص هوا و فضا و «محمدحسین ذوالفقار» مدیرعامل شرکت فناور گیتی اوج در تسنیم برگزار کردیم و درباره تاریخچه تشکیل سازمان فضایی ایران و پژوهشگاه فضایی و مشکلات حوزه صنعت فضایی ایران به گفت‌و‌گو نشستیم که در ادامه مشروح صحبت‌های دکتر "فرید آموزگار" متخصص حوزه هوا و فضا را از نظر می‌گذرانید:
تسنیم: وضعیت و ساختار مطلوب برای سازمان فضایی کشورمان چگونه باید باشد؟
سازمان فضایی ایران باید زیر نظر مستقیم ریاست‌جمهوری باشد و مجلس هم به‌روی آن نظارت کند؛ در حالی که کشورهای دنیا و به‌ویژه کشورهای همسایه به‌روی موضوع فضایی خود به‌سرعت در حال کار و پیشرفت هستند، جایگاه ایران کجاست؟! سال گذشته امارات با کمک چین یک ماهواره را به‌روی مریخ نشاند! ما 4 یا 5 سال قبل رئیس‌جمهور خودمان به‌خاطر برجام دستور لغو پرتاب یک ماهواره 15کیلوگرمی را داد درحالی که امروز بیش از 2هزار ماهواره بالای 260کیلوگرمی در مدار وجود دارد!
در حوزه تزریق مداری کمتر از 10 کشور فناوری ورود به این حوزه را دارند چرا که یکی از سخت‌ترین و مشکل‌ترین بخش‌های فضایی، موضوع تزریق مداری است و البته ذکر این نکته نیز ضروری است که ماهواره بخشی از حوزه فضایی است، البته در ادامه موضوع فضایی را بیشتر تشریح خواهم کرد تا حواسمان باشد تا موضوع فضایی نیز مانند موضوع هسته‌ای نشود.
در طول 8 سال گذشته، بودجه سازمان فضایی ایران به‌قدری کاهش یافت که تک تک دانشمندان فضایی از این سازمان به‌مرور زمان خارج شده‌اند یا خارج خواهند شد؛ فرار نخبگان فضایی یکی از مهم‌ترین علت‌های سقوط ماهواره "ظفر" بود؛ آقای آذری جهرمی، وزیر سابق ارتباطات و فناوری اطلاعات در مورد این ماهواره مدعی شده بود که "ما 95 درصد راه را طی کرده بودیم و 5 درصد مسیر باقی مانده بود!"
در رابطه با این ادعا باید گفت که "خیر! شما در دولت روحانی فقط 5 درصد مسیر را پیش رفته بودید، مگر "وجبی" است که چنین ادعایی را مطرح کرده‌اید؟! انگار شما یک کامپیوتر را ساخته باشید اما cpu آن را نساخته باشید و بعد بگویید که 95 درصد مسیر را پیش رفته‌ایم"! این اظهارنظرهای غیرکارشناسی به‌خاطر این است که مردم اطلاعات فضایی کافی ندارند؛ از نظر ما وزارت ارتباطات فقط باید موضوع پهنای باند و تداخل فرکانسی... را مدیریت کند و نباید به هیچ عنوان در موضوعات فضایی دخالت کند.
تسنیم: دلایل شما برای قرار گرفتن سازمان فضایی ایران زیر نظر رئیس‌جمهور چیست؟
علت این است که شاهد تجربیات موفق آن در گذشته بوده‌ایم؛ در موضوع فضایی به هیچ عنوان صدای مردم شنیده نمی‌شود حتی خود ما که متخصصان حوزه فضایی هستیم، قادر به ارائه سخنان خود نیستیم و کسی به حرف ما گوش نمی‌دهد. اگر سازمان فضایی ایران زیر نظر مستقیم ریاست‌جمهوری قرار بگیرد مرتباً باید گزارش کار بدهند؛ در آمریکا، ناسا مستقیماً زیر نظر مجلس سنا قرار دارد و یک نماینده به‌راحتی می‌تواند رئیس ناسا را بازخواست کند! من از مردم می‌خواهم در موضوع فضایی همیشه در صحنه باشند تا همان بلایی که بر سر صنعت هسته‌ای ایران در 8 سال گذشته آمد دیگر در موضوع فضایی تکرار نشود.
بیشتر متخصصان فضایی کشور معتقدند مسیر فضایی کشور به‌سمتی پیش می‌رود که انرژی هسته‌ای پیش رفته است؛ از آن‌طرف آمریکایی‌ها در سال 2015 قرارداد زیست‌محیطی پاریس را به دنیا تحمیل کردند که دولت سابق با امضای این توافق‌نامه متعهد شده بود که ایران از سال 2030 به بعد هیچ منابع انرژی که تولید دی‌اکسید‌کربن می‌کند و منابع فسیلی را نباید استفاده کند! از یک طرف ایران این توافق‌نامه را امضا کرده و از طرفی دیگر نفت ایران تحریم شده است و اگر هم تحریم نفت برداشته شود ما دیگر از نفت به‌عنوان انرژی فسیلی به‌خاطر توافق‌نامه پاریس نمی‌توانیم استفاده کنیم؛ انرژی هسته‌ای نیز توسط آمریکایی‌ها و غربی‌ها تحریم شده است و فقط انرژی‌هایی مثل باد و هیدروژن از آب و... می‌ماند که هنوز به‌صورت کامل به تکنولوژی‌های آن دست پیدا نکرده‌ایم.
به‌خاطر دارم که آقای زیباکلام در گذشته برای زیر سؤال بردن استفاده از انرژی هسته‌ای توسط کشورمان مدعی شده بود که "ایران تا 100 سال آینده گاز دارد و چه نیاز به انرژی هسته‌ای دارد؟!"، سؤال ما این است که؛ چه‌کسی گفته است که ایران تا 100 سال آینده گاز دارد؟ ما همین امروز کمبود برق در کشور داریم و اخیراً نیز مشاهده کردید که قطعی برق حتی به بیمارستان‌های کشورمان هم رسید!
تسنیم: از نظر شما مردم ایران هنوز از اهمیت حوزه فضایی کشور آگاه نیستند؟
بله! در موضوع فضایی کشور، مردم به اهمیت این حوزه چه از نظر اقتدار و چه از لحاظ اقتصاد و توسعه فناوری باید واقف شوند؛ آقای روحانی در جمله‌ای مضحک گفته بودند "مردم نان ندارند، فضا به چه دردشان می‌خورد؟!"، امروز اگر از اکثر مردم دنیا بپرسید "امنیت" مهم است یا نان، چه جوابی خواهید شنید؟!
قطعاً جواب کل مردم این خواهد بود که "اگر امنیت نداشته باشیم نان هم نخواهیم داشت"! و البته روی صحبت من با شخص آقای روحانی به‌عنوان رئیس‌جمهور سابق است.
در 8 سال دولت آقای روحانی که حوزه فضایی کشورمان به‌طور کلی متوقف شده بود شما اگر منحنی رشد اقتصاد فناوری "های‌تک" در دنیا را مشاهده کنید قطعاً حوزه فضایی در صدر است؛ بیشتر کشورها به‌ویژه آمریکایی‌ها بحث فضایی را بیشتر با اقتدار پیوند می‌زدند، به‌عنوان مثال در تاریخچه فضا از سال 1957 میلادی تا امروز بسیاری از ماهواره‌ها از جمله آنهایی که مأموریتشان تمام شده است، هم‌اکنون به‌عنوان زباله فضایی مطرح می‌شوند و امروز این زباله‌های فضایی نیز بسیار زیاد شده است و خودش به‌عنوان یک تجارت و بیزینس در دنیا مطرح شده است.
امروز ماهواره‌های اینترنتی که در مدار پایین هستند نباید با این زباله‌های فضایی برخورد کنند که به این مدار پایین، لئو گفته می‌شود که از ارتفاع 250 کیلومتری تا 2000 هزار کیلومتری را شامل می‌شود اما کشورهای دنیا به‌مرور به مدار بالاتر رفتند چراکه در مدار پایین پر از شهاب‌سنگ‌ها و زباله‌های فضایی است که به دور زمین می‌چرخند و خطر برخورد بسیار بالاست و به ارتفاعات بالاتر رفتند؛ در مدار ژئو، سرعت چرخش ماهواره به دور زمین با سرعت چرخش زمین یکی است؛ اینترنت ماهواره‌ای و فضایی در مدار ژئو تعریف شد چرا که در ارتفاعات بسیار بالاست.
امروز در موضوع مخابرات فضایی اگر تأخیر زمانی زیر 25 میلی‌ثانیه در 1000 کیلومتر باشد، در آن صورت این مسابقه فضایی را با فیبر نوری از دست می‌دهیم و از نظر اقتصادی نیز دیگر قابل تأیید نیست بنابراین امروز ماهواره‌های اینترنتی بیشتر از 1200 کیلومتر به فضا نمی‌روند؛ با توجه به حرکتی که آقای ایلان ماسک در ورود ماهواره به بحث اینترنت و اینترنت فضایی داشته است، جهش اقتصادی فناوری فضایی در 5 یا 6 سال گذشته اتفاق افتاده است.
سازمان فضایی ایران در سال‌های گذشته به‌طور کامل به حاشیه رفته است و بعد نیز به مردم گفتند که "شما نان شب ندارید"! من به این آیه از قرآن کریم اشاره می‌کنم که: "وَ فِی السَّمَاءِ رِزْقُکُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ"؛ یعنی روزی شما با همه وعده‌ها که به شما می‌دهند در آسمان است!
در قرآن بالای 186 بار کلمه "سماوات" به‌کار برده شده است؛ امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه 189 نهج‌البلاغه می‌فرمایند؛ "اى مردم، از من سؤال کنید پیش از آن که مرا از دست دهید، زیرا من به "راه‌هاى آسمان" از راه‌هاى زمین آشناترم."
در فرهنگ ایرانی، ادبیات ایرانی و در دین اسلام به این موضوع به‌وفور اشاره شده است و آمارهایی که از نظر علمی در سال‌های اخیر منتشر شده نشان‌دهنده این است که رشد اقتصاد بخش فضایی نسبت به بخش‌های دیگر علم و فناوری بسیار بالاتر بوده است؛ رتبه اول شرکت‌های استارت‌آپی در دنیا مربوط به هوش مصنوعی است اما از نظر رشد اقتصادی "اقتصاد فضایی" رشد بیشتری را داشته است.
امروز بزرگترین نیازهای بشر در حوزه‌های انرژی و معادن است که بسیار نیز در حال کمیاب شدن است؛ طبق محاسبات، مردم از سال 2030 تا 2050 بیش از 140 میلیارد تن به معادن نیاز دارند. زمانی که شما قصد دارید از سنگ معدن، آهن استخراج کنید، قطعاً نیاز به تکنولوژی‌های جدیدی خواهید داشت؛ انگیزه‌های بسیاری از شرکت‌های پیشرو در صنعت فضایی که می‌خواهند از فضا بهره‌برداری اقتصادی کنند این است که این فلزات گران‌بها را که در فضا وجود دارد جمع‌آوری کنند و به زمین بیاورند و در زمان حاضر با توجه به اینکه در دنیا رگولاتوری در این حوزه وجود ندارد، اگر در موضوع فضایی دیر بجنبیم، دست و پای ما را خواهند بست!
از لحاظ ساختاری، این ساختار سازمانی که در کشور وجود دارد، دچار اشکال است. امروز هر کسی که در حوزه هسته‌ای حرفی برای گفتن داشته باشد باید به سازمان انرژی اتمی ورود کند در حالی که تکنولوژی آن‌قدر به‌سرعت در حال تغییر است که فرصت آن نیست که درگیر بروکراسی‌های سنگین سازمانی شوید! امروز در تمام دنیا اقتصاد جدید، اقتصاد دانش‌بنیان است اما، آیا ساختار سازمانی کشور نیز دانش‌بنیانی است؟ امروز دانشمندان بزرگ کشور در پروسه مجوزها و بروکراسی‌ها گیر افتاده‌اند؛ بسیاری از دانشمندان فضایی کشور در جاهای مختلف دنیا درخشیده‌اند اما در کشور خودشان جایی برای آنها نیست!
آیا می‌دانید که انگلیسی‌ها در 150 سال پیش چطور به هند نفوذ کردند؟ در 150 سال پیش، انقلاب صنعتی با ماشین بخار و ماشین دستگاه نساجی و کشت پنبه صورت گرفت، قبل از آن هزاران سال، مسلمانان و هندوها با یکدیگر زندگی می‌کردند و هیچ مشکلی با هم نداشتند اما چطور شد که اینها به جنگ با یکدیگر روی آوردند؟ زمانی که انگلیسی‌ها پایشان به آنجا باز شد، قصد داشتند که بازار کشت پنبه را در آنجا از آنِ خود کنند، بعد از آنکه مشاهده کردند که بازار در اختیار مسلمانان است، تفرقه را بین مسلمانان و هندوها ایجاد کردند و به این ترتیب نفوذ انجام شد و صنعت بومی نساجی را از آنها گرفتند! بعدها گاندی اعلام کرد که "من پوشاک هندی را بر تن می‌کنم با اینکه می‌دانم جنس آن بی‌کیفیت‌تر و گران‌تر است اما برای اینکه انگلیس را از این کشور بیرون بیندازم، این کار را خواهم کرد."
خداوند در سوره ملک می‌فرماید: الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ یعنی؛ همان که هفت آسمان را طبقه طبقه بیافرید در آفرینش آن [خداى] بخشایشگر هیچ‌گونه اختلاف [و تفاوتى] نمى‌بینى باز بنگر، آیا خلل [و نقصانى] مى‌بینى؟
در آیه بعدی می‌فرماید: ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خَاسِئًا وَهُوَ حَسِیرٌ یعنی؛ باز دوباره بنگر تا نگاهت زبون و درمانده به‌سویت بازگردد.
سازمان فضایی ایران , اخبار هوا و فضا , پژوهشگاه هوافضای ایران , [کلیک و کشیدن برای جابجایی]
ما سوره‌های نجم و شمس و قمر را داریم! رزق ما که در آسمان است؛ حضرت علی علیه السّلام نیز فرمودند که "راه‌های آسمانی را از راه‌های زمین بهتر می‌شناسم" و بیش از 186 بار نیز کلمه "سماوات" در قرآن به‌کار رفته است. خداوند زمانی که از قیامت سخن می‌گوید، آمده است: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ یعنی؛ آنگاه که خورشید به هم درپیچد.
پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم زمانی که قصد دارند از عظمت اهل بیت برای ما بگویند آنها را با واژه "اخترهای تابناک" خطاب می‌کنند و بعد به مردم می‌گویند که "مردم، ستاره‌های محکم‌ترین آیات خلقت هستند"؛ امروز شما در فناوری ناوبری و پیدا کردن راه‌ها در زمین، دریا و آسمان‌ها، ابتدا باید فناوری رهگیری ستاره‌ها را مدنظر قرار بدهید.
امروز در مرکز پیش‌رانش جت ناسا گروهی وجود دارد که کار آنها پیدا کردن فاصله مرکز ثقل زمین تا مرکز ثقل کره ماه است و پیش‌بینی اینکه کره ماه 1000 سال بعد در کجا قرار خواهد داشت و همچنین پیش‌بینی اینکه 1000 سال بعد فاصله مرکز ثقل زمین تا مرکز ثقل کره ماه چقدر است! دانشمندان ناسا برای پیدا کردن جواب سؤال خود از همین ستاره‌ها استفاده می‌کنند.
"گوته" دانشمند معروف یک سخن معروف درباره قرآن دارد که می‌گوید؛ "قرآن علمی‌ترین کتاب جهان است و نقشه راه آینده علم و فناوری جهان است"؛ آیا این جمله را یک دانشمند آلمانی باید به مردم ما بگوید؟ نباید خود ما متوجه این موضوع شویم؟!/ تسنیم