چه کسی سکاندار وزارت خارجه دولت سیزدهم است؟
این روزها زمزمه‌هایی درباره گزینه‌های پیشنهادی رئیس‌جمهور منتخب برای تصدی دستگاه دیپلماسی به گوش می‌رسد. فارغ از اینکه چه کسی قرار است عهده‌دار این سمت شود، ویژگی‌هایی که وزیر خارجه دولت سیزدهم باید از آن بهره‌مند باشد، از اهمیت بسزایی برخوردار است.
اواسط مرداد ماه امسال قرار است مراسم تحلیف آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور منتخب برگزار شود و رئیس جمهور منتخب قاعدتا بعد از مراسم تحلیف وزرای کابینه سیزدهم از جمله وزیر امور خارجه و سکاندار دستگاه دیپلماسی را معرفی خواهد کرد.
رئیس جمهور منتخب ۳۱ خرداد ماه در نشستی خبری درباره سیاست خارجی دولتش گفت: دنیا باید بداند که سیاست خارجی دولت ما از برجام شروع نمی‌شود، به برجام هم محدود نخواهد شد. با همه دنیا و همه کشورهای دنیا به عنوان یک اصل، تعاملی گسترده و متوازن را در سیاست خارجی دنبال خواهیم کرد، ان‌شاءالله و در مذاکرات، هر مذاکره‌ای که منافع ملی در آن تضمین شود، این مذاکره حتما مورد حمایت خواهد بود.
وی گفت که مسائل منطقه‌ای یا مسائل موشکی قابل مذاکره نیست.
رئیس جمهور منتخب درباره رابطه با چین هم گفت روابط خوبی با کشور چین داریم و ظرفیت‌های بسیاری بین دو کشور وجود دارد و حتماً در جهت احیای این ظرفیت‌ها تلاش خواهیم کرد. روابط خوب با چین را دنبال می‌کنیم و اجرایی کردن طرح جامع (برنامه جامع همکاری ایران و چین) حتماً در دستورکار خواهد بود.
اولویت ایران ارتباط با همسایگان خواهد بود و نسبت به کشور عربستان هم درباره بازگشایی سفارتخانه‌ها بین دو کشور هیچ مانعی از طرف جمهوری اسلامی نیست و روابط و گفت‌وگو با عربستان و همه کشورهای منطقه برای جمهوری اسلامی مواجه با هیچ مانعی نیست، از دیگر مواردی بود که رئیس جمهور منتخب در آن نشست بر آن تأکید کرد. (اینجا بخوانید)
بعد از پیروزی آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی در این دور از انتخابات، نام چندین نفر برای تصدی وزارت امور خارجه در محافل رسانه‌ای مطرح شده است. سوای اینکه گزینه پیشنهادی رئیس جمهور منتخب برای تصدی دستگاه دیپلماسی چه کسی باشد، اینکه وزیر امور خارجه دولت پیش رو از چه ویژگی‌ها و مشخصه‌هایی برخوردار باشد و چه مواردی را در دستورکار خود قرار دهد، از اهمیت بالایی برخوردار است. در شرایطی که کشور با تحریم دست و پنجه نرم می‌کند، برخی از کارشناسان بر این باور هستند که حل موضوع برجام و مذاکرات که براساس اظهارات سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه و رئیس هیأت ایرانی مذاکره کننده مبنی بر اینکه «ما در دوران انتقالی به سر می‌بریم و یک انتقال دموکراتیک قدرت در تهران در حال انجام است. روشن است که گفت‌وگوهای وین باید منتظر دولت جدید در ایران بماند. این اقتضای هر دموکراسی است»، به دولت بعد منتقل شده است، بایستی از اولویت‌های وزیر خارجه دولت پیش رو باشد.
باور به گفتمان انقلاب اسلامی، سابقه و تجربه کار دیپلماتیک، درک دقیق تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی، تسلط به زبان‌های خارجی و ... از جمله مواردی است که کارشناسان جزو ویژگی‌های وزیر خارجه‌ای می‌دانند که می‌خواهد در چهار سال پیش رو عهده‌دار دستگاه دیپلماسی شود.
«رضا نصری» تحلیلگر مسائل بین‌الملل سال ۱۳۹۶ درباره مشخصه‌های وزیر امور خارجه گفته بود که وزیر امور خارجه باید مولفه‌های دوران گذار را به درستی شناسایی کند و مطابق آن برای کشور برنامه‌ریزی کند، «جریان‌شناسی» بداند و از رویکردهای کلی‌نگر، تک بُعدی، شعاری و غیر اصولی فاصله بگیرد؛ سازوکارها و حتی قوانین داخلی کشورهای مهم را بشناسد؛ اختیارات نهادهای داخلی سایر کشورها را بداند و کارکرد و با عملکرد و نقش بازیگران پیرامونی (مانند لابی‌ها و رسانه‌ها) به خوبی آشنا باشد؛ نبض افکار عمومی را در دست داشته باشد و بتواند بااستفاده صحیح و هوشمندانه از رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی (مانند توئیتر) ارتباط و همزبانی سازنده‌ای با آن برقرار سازد؛ و نیازهای دستگاه دیپلماسی و ابزار لازم برای مدرن‌سازی آن را شناسایی و تامین کند.
* وزیر خارجه باید برای ایجاد توازن در سیاست خارجی تلاش کند
«کوروش احمدی» تحلیلگر مسائل بین‌الملل اخیرا در یادداشتی در این زمینه می‌نویسد: به دلیل تاثیر متقابل سیاست خارجی و سیاست داخلی بر هم و ضرورت پاسخگویی و مسئولیت پذیری، به طریق اولی بهتر است یکی از نزدیکان فکری رئیس جمهور جدید عهده دار وزارت خارجه شود. همزمان با توجه به دشواری‌ها و چالش‌های عظیم کشور در سیاست خارجی و اثرات آن بر شرایط اقتصادی کشور که در اوج بی سابقه‌ای قرار دارد، ضرورت بیشتری دارد که وزیر خارجه آتی شناخت عمیق و دقیق از روابط بین‌الملل، سیاست و حکومت کشورهای تاثیرگذار داشته و همزمان از درک علمی و واقع بینانه‌ای در مورد موقعیت ایران در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی برخوردار باشد. در شرایطی که در آن قرار داریم یک تکنسین تجربی روابط بین‌الملل که ضمن اشتغال به کار مدرکی هم گرفته است و تخصصش بیشتر کار راه‌اندازی دیپلماتیک است، مشکل می‌تواند کمکی به رفع مشکلات اساسی کشور در سیاست خارجی بکند.
احمدی یکی از دلایل ضعف ما در سیاست خارجی را عدم شناخت یا شناخت ناقص مقامات ما از دنیای خارج می‌داند و می‌گوید: زندگی نکردن در خارج و ندانستن یک زبان خارجی و عدم استفاده مستقیم از منابع خارجی برای اطلاع از شرایط بین‌المللی و متکی بودن به ترجمه‌های دست و پا شکسته و بعضا تحریم شده و نداشتن مطالعات عمیق درباره حال و روز جهان از جمله علل ضعف ما در شناخت دنیای خارج است.
به گفته وی وزیر خارجه باید برای ایجاد توازن در سیاست خارجی تلاش کند، چرا که با سیاست خارجی نامتوازن راه به جایی نمی‌بریم.
درباره نگاه به شرق نیز کوروش احمدی معتقد است که اقتصاد ما و اقتصاد‌های همسایگان و شرقی‌ها مکمل یکدیگر نیست و رابطه ما با شرقی‌ها و همسایگان تاکنون عمدتا محدود به خام فروشی و خرید مصنوعات از برخی از آنها بوده و نتوانسته‌ایم در حوزه‌های ژئوپولتیک بهره چندانی از شرق ببریم.
* شخصی که وزیر خارجه می‌شود بتواند گفتمان تنش زدایی را شکل بدهد
«حشمت الله فلاحت پیشه» نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی هم در گفت‌وگویی با فارس بر این باور است که کسی باید وزیر خارجه شود که راهبردی مشخصی برای کاهش تنش‌های جمهوری اسلامی ایران داشته باشد و فرصت‌های آینده را از محل کاهش تنش به توسعه در داخل ربط دهد.
این تحلیلگر مسائل بین‌الملل می‌گوید: شخصی که وزیر خارجه می‌شود باید سابقه تنش زایی نداشته باشد، بلکه باید با گفتمان ملایمی در دنیای امروز که بیش از حد علیه آقای رئیسی و دولت آینده تبلیغات صورت گرفته، بتواند گفتمان تنش زدایی را شکل بدهد. وزیر خارجه‌ای که معرفی می‌شود باید برای تک تک میزهای وزارت خارجه برنامه داشته باشد که تنش‌زدایی و رفع اختلاف را به گونه‌ای صورت بدهد که منافع جمهوری اسلامی ایران تامین شود.
وی همچنین اضافه می‌کند: وزیر خارجه در سطح بین‌المللی باید مشخص کند که برای رفع تنگنایی که در برجام شکل گرفته و احیای این توافق و کم و کیف احیای آن می‌خواهد چه کاری را صورت دهد.
داشتن دید اقتصاد بین‌المللی قوی هم از دیگر ویژگی‌هایی است که به گفته فلاحت پیشه وزیر خارجه دولت سیزدهم باید دارا باشد.
«عزت‌الله اکبری تالارپشتی» نماینده تهران و رئیس کمیسیون صنایع و معاون مجلس هم دوشنبه ۲۸ تیر در نطق پیش از دستور خود عنوان کرده است که چهره وزیر امور خارجه باید اقتصادی باشد.
* وزیر خارجه انقلابی باشد
از سوی دیگر، «محمدصادق کوشکی» استاد دانشگاه و کارشناس مسائل سیاسی عنوان می‌کند که وزیر خارجه متناسب با دولت آینده، به تعبیر رهبر انقلاب، انقلابی باشد. یعنی جهت‌گیری‌ها و روش‌ها انقلابی باشد. شناخت دقیقی از توانمندی‌های کشور داشته باشد و ابعاد مختلف قدرت جمهوری اسلامی را بشناسد و سیاست خارجی را به سمت یک سیاست خارجی مزیت‌محور سوق بدهد و خودش را موظف به انتقال و نشر تفکرات انقلاب اسلامی در عرصه جهانی بداند.
«محسن پاک آیین» سفیر پیشین ایران در زامبیا، تایلند و جمهوری آذربایجان نیز با اشاره به فرمایشات مقام معظم رهبری و طرح بحث «دیپلماسی انقلابی» عنوان می‌کند: ایشان حفظ جهت گیری اسلامی - انقلابی و شجاعت در مقابل تهدیدهای دشمنان را از مشخصه‌های یک دیپلمات انقلابی می‌دانند. رهبر انقلاب معتقدند «انقلابی‌گری آن است که ما مواضع اسلامی و انقلابی را قاطعانه و بدون رودربایستی و مرعوب شدن و خام شدن در برابر برخی از چهره‌های امیدبخش کاذب حفظ کنیم.» بنابراین امید می‌رود نسل جدید دیپلمات‌های وزارت امور خارجه بر همین مبنا عمل کنند.
از سوی دیگر محمدصادق کوشکی یکی از ماموریت‌های اساسی وزیر خارجه را افزایش صادرات، اعم از صادرات کالا و همچنین صادرات خدمات فنی و مهندسی و تسهیلگر تجارت بین‌المللی با تراز مثبت برای ایران برمی‌شمرد.
این تحلیلگر مسائل بین‌الملل پالایش تدریجی در درون دستگاه سیاست خارجی را از جمله موارد دیگری عنوان می‌کند که وزیر خارجه باید به آن اهتمام بورزد و توضیح می‌دهد: برخی از نیروها و مدیرانی که در دستگاه سیاست خارجی هستند، طرز تفکرشان، تفکر «نیازمحور قرن نوزدهمی» است و این افراد نمی‌توانند مدیران شایسته‌ای برای اجرای سیاست خارجی «مزیت‌محور» باشند.
کارشناسان همچنین بر این باورند که وزیر خارجه دولت آینده باید از بدنه وزارت خارجه باشد، در همین خصوص محمدصادق کوشکی می‌گوید که در بدنه وزارت خارجه گروه‌های انقلابی وجود دارد و اولویت هم همان نیروهای انقلابی وزارت خارجه است، چون با فضای وزارتخانه آشنا هستند. حال آن‌که اگر کسی بخواهد از بیرون به دستگاه اضافه شود، آن کارایی را نخواهد داشت.
* تسلط به زبان خارجی و زبان دیپلماسی
آگاهی از تحولات بین‌المللی و تسلط به زبان دیپلماسی و زبان‌های خارجی از دیگر مولفه‌های مهم برای سکاندار دستگاه دیپلماسی است.
محمدصادق کوشکی در این باره می‌گوید که وزیر امور خارجه باید چند زبانه باشد. تسلط به زبان انگلیسی یک امر بدیهی است. علاوه بر این در پیرامونمان ۲۲ کشور عرب زبان داریم و غیر از ترکیه، همه کشورهای منطقه ما عرب زبان هستند و وزیر امور خارجه‌ای که زبان عربی را نفهمد، شایستگی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران را ندارد.
وی همچنین عنوان می‌کند که تحصیلات وزیر امور خارجه باید در حوزه کاری و مشخصا علوم اجتماعی و علوم انسانی باشد.
* انتخاب وزیر خارجه مثل انتخاب یک راننده قطار و اتوبوس نیست
در همین خصوص نیز «صباح زنگنه» نماینده پیشین ایران در سازمان همکاری اسلامی با بیان اینکه انتخاب وزیر خارجه مثل انتخاب یک راننده قطار و اتوبوس نیست، می‌گوید: وزیر خارجه به تنهایی نمی‌تواند کارایی داشته باشد و همکاران، دستیاران و معاونان وزیر هم باید با کفایت و کارا باشند.
وی به استقرار یک نیروی ثابت و دائمی در وزارت امور خارجه که در برخی کشورها تحت عنوان دبیرکل وزارت خارجه نامیده می‌شود نیز اشاره کرد و عنوان می‌کند: این موضوع در کشور ما می‌تواند در ساختار معاونت اداری و مالی تعریف شود. یک معاون دائم یا یک دبیرکل دائم نباید به رفتن به مسافرت و ماموریت و یا تغییر هر چند سال یک بار بیندیشد. نه خودش و نه وزیر و نه مجموعه نظام اعم از رئیس جمهور و مسئولان بالاتر نباید به این فکر بیفتند که آن مقام ثابت تغییر کند.
* تغییر در ساختار وزارت امور خارجه
از جمله مواردی که کارشناسان حوزه سیاست خارجی و جمعی از دیپلمات‌های کنونی و پیشین وزارت خارجه بر آن تأکید می‌کنند، تغییر ساختار وزارت امور خارجه است. ساختاری که در دوران وزارت خارجه محمدجواد ظریف تغییر کرد و معاونت‌های منطقه‌ای حذف و به جای آن معاونت‌های سیاسی و دیپلماسی اقتصادی ایجاد شدند.
در همین خصوص «محسن پاک آیین» سفیر پیشین ایران در زامبیا، تایلند و جمهوری آذربایجان درباره تحول در ساختار وزارت امور خارجه می‌گوید که ساختار فعلی دستگاه دیپلماسی بیشتر متناسب با تحولات بین‌المللی و ارتباطات چندجانبه است و کمتر به تقویت روابط دوجانبه با کشورها توجه دارد.
«رامین مهمان‌پرست» سخنگوی پیشین وزارت خارجه و سفیر اسبق ایران در قزاقستان، تایلند و لهستان هم با بیان اینکه نیازمند سیاست خارجی فعال و خلاق هستیم که بتواند به بحث تولید کمک کند، می‌گوید: برای رسیدن به اهداف، اولین کاری که باید صورت بگیرد تغییر ساختار وزارت امور خارجه است. ساختار وزارت امور خارجه از حالت موضوعی خارج شود و به شکل منطقه‌ای دربیاید و پنج معاونت منطقه‌ای ایجاد شود.
به باور وی تغییر ساختار، ایجاد معاونت‌های منطقه‌ای، توجه ویژه به همسایگان، اولویت بودن دیپلماسی اقتصادی، حتما خواسته‌هایی است که باید در وزارت خارجه جدید داشته باشیم.
مهمان‌پرست با ذکر این نکته که باید برای کشورهای مهم دنیا استراتژی‌های بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت طراحی کنیم، درباره ویژگی‌های وزیر خارجه دولت سیزدهم این موارد را عنوان می‌کند: فردی که می‌خواهد وزیر امور خارجه باشد، باید اولویتش تغییر ساختار باشد و با کمک مدیران و نیروهای با تجربه وزارت امور خارجه بهترین ساختار را طراحی کند تا کارآمدی را افزایش دهد. باید به دیپلماسی اقتصادی مسلط و به آن باور داشته باشد و مقدمات تحقق دیپلماسی اقتصادی را بتواند فراهم کند. باید در بحث‌های بین‌المللی و به سرانجام رساندن برجام و مذاکرت وین تبحری داشته باشد و یا بتواند با کارشناسان و مدیرانی که در این زمینه مسلط هستند، یک کار جمعی را هدایت و نظارت کند تا به نقطه نهایی برساند.
از نظر مهمان‌پرست فردی که وزیر امور خارجه می‌شود باید در بحث روابط دوجانبه بسیار مسلط، معتقد و باور داشته باشد و بتواند روابط را بر مبنای منافع ملی و توسعه حجم روابط تجاری و اقتصادی با سایر کشورها دنبال کند.همچنین باید مورد قبول بدنه وزارت امور خارجه باشد و مدیران و کارشناسان وزارت خارجه او را قبول داشته باشند و یک کار تیمی با مجموعه نیروهای ارزشمند در وزارت خارجه را بتواند دنبال کند. او نباید خودمحور باشد و باید از مجموعه ارزش‌هایی که در وزارت خارجه وجود دارد، بتواند در جهت رسیدن به هدفش استفاده کند.
سخنگوی پیشین وزارت خارجه همچنین عنوان می‌کند: فردی که وزیر خارجه می‌شود اصلا نباید دید بسته‌ای داشته باشد، صفر و صد در روابط خارجی معنی ندارد. وزیر امور خارجه باید فردی باشد که جامع باشد، دید بالایی داشته باشد، مدیر استراتژیست و خلاق باشد، روابط عمومی خوبی داشته باشد، به کار دوجانبه، چندجانبه و کار بین‌المللی به صورت متوازن اعتقاد اشته باشد و دیپلماسی اقتصادی را بتواند با کمک بدنه به بهترین شکل دنبال کند.
جمعی از اندیشکده‌های مطرح سیاست خارجی و دیپلماسی در نامه‌ای به آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی در این باره تاکید کردند: ایجاد تحول ساختاری و سازمانی در نهاد وزارت امور خارجه از آن جهت ضروری است که در سال‌های اخیر این وزارتخانه به‌عنوان متولی اصلی روابط خارجی کشور، به علت برخی از کژکارکردی‌های داخلی زیر نتوانسته چنان‌که شایسته و بایسته است کارکرد مطلوبی را از خود به منصه ظهور برساند.
«فؤاد ایزدی» کارشناس مسائل آمریکا هم در این باره خاطرنشان می‌کند: در قانون اساسی چند بعد مربوط به مباحث سیاست خارجی عنوان شده است که به اعتقاد من وزیر خارجه دولت جدید بایستی قانون اساسی جمهوری اسلامی را قبول داشته باشد، هم به این قانون معتقد باشد و هم به آن تمکین کند.
ایزدی به تخصص و سابقه کار وزیر خارجه نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: شخصی که عهده‌دار وزارت امور خارجه می‌شود همانند هر وزارتخانه دیگری باید تخصص و سابقه کار داشته باشد. مقام وزارت، دوران تحصیل حین خدمت نیست که فرد مسائل جدیدی را یاد بگیرد و تعهد و تخصص دو لازمه برای وزیر امور خارجه است.
* وزیر خارجه جدید باید معتقد به تحول در وزارت خارجه باشد
«داود عامری» دبیرکل مجمع جهانی صلح اسلامی نیز در گفت‌وگویی با فارس در این باره بیان می‌کند: حتما وزیر خارجه جدید جمهوری اسلامی باید دانش و دانایی لازم را در این حوزه داشته باشد. این یک کار تخصصی است و نمی‌شود فرد فاقد دانش در این حوزه را وارد این صحنه کنیم. وزیر خارجه جدید باید سلیقه دولت سیزدهم، هر چه باشد، را بپسندد و بپذیرد و همراهی کند. حتما وزیر خارجه جدید باید معتقد به تحول در وزارت خارجه باشد.
دبیرکل مجمع جهانی صلح اسلامی از دیگر ویژگی‌های وزیر خارجه دولت سیزدهم را پرکاری و انقلابی بودن برمی‌شمرد و می‌گوید: وزیر خارجه دولت سیزدهم باید بتواند بین ظرفیت‌های ملی و سیاست‌های وزارت خارجه و دیپلماسی ارتباط برقرار کند و به جای خط کشی و جداسازی مسیر هم‌افزایی را دنبال کند.
به باور وی وزیر خارجه حتما باید ولایت پذیر و معتقد به آرمان‌های انقلاب اسلامی، آشنا به سیاست بین‌الملل و معتقد به برنامه‌های دولت سیزدهم باشد.
«جواد منصوری» سفیر پیشین ایران در چین نیز بر این اعتقاد است که وزیر خارجه دولت پیش رو باید دقیقا در راستای سیاست‌های انقلاب اسلامی و شرایط جدید کشور، منطقه و نظام بین‌الملل عمل کند و حدود ۵۰ درصد از تمرکز کار خودش را روی کشورهای منطقه و همسایه بگذارد.
وی همچنین می‌گوید که وزیر امور خارجه باید ترجیحا از داخل وزارت امور خارجه، انتخاب شود.
«حسین کنعانی مقدم» کارشناس مسائل بین‌الملل هم در گفت‌وگویی عنوان می‌کند که وزیر خارجه آینده باید در حوزه دیپلماسی اقتصادی کار کرده باشد و این توانایی را دارا باشد، چون یکی از وظایف وزیر خارجه در صحنه بین الملل، رفع تحریم‌ها، دور زدن و خنثی کردن تحریم‌هاست.
«محمود محمدی» سخنگوی پیشین دستگاه دیپلماسی و سفیر اسبق ایران در الجزایر نیز در گفت‌وگویی اظهار می‌دارد که شخص وزیر خارجه آینده باید از تجربه، دانش، مهارت و توانمندی برای پیشبرد دستگاه دیپلماسی در شرایط پرتنش کنونی منطقه و جهان برخوردار باشد و به ساختار، وظایف و شیوه‌های کارآمدتر کردن دستگاه سیاست خارجی نیز اشراف داشته باشد.
حال باید منتظر ماند و دید که کدام یک از گزینه‌هایی که این روزها در رسانه‌ها از آنها نام برده می‌شود عهده‌دار وزارت امور خارجه خواهند شد. امید است که هر کسی در این سمت مشغول به فعالیت می‌شود، تحولات گسترده و دستاوردهای قابل توجهی در عرصه سیاست خارجی به همراه داشته باشد./فارس