در وین چه خبر است؟
تحلیلگران با یادآوری اینکه در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما تحریمها صرفاً روی کاغذ رفع شده بود شرط قبولی تیم مذاکره‌کننده در وین را رفع تمامی تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران می‌دانند.
خبرگزاری تسنیم: نشست کمیسیون مشترک برجام با حضور هیئت دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران و کشورهای 1+4 -شامل روسیه، چین، فرانسه، انگلیس و آلمان و با حضور معاون دبیرکل سرویس اقدامات خارجی اتحادیه‌ی اروپا به عنوان هماهنگ‌کننده‌ی این نشست- از روز سه‌شنبه در وین آغاز شد و روز جمعه بعد از برگزاری دومین نشست موقتاً به پایان رسید.
در گفت‌وگوهای این نشست، شروط ایران برای بازگشت طرفین به تعهدات خود در برجام پس از لغو عملی همه‌ی تحریمها از سوی آمریکا و راستی‌آزمایی طرف ایرانی، مورد بررسی قرار گرفته است.
در این گزارش به بررسی موارد مطرح در این دو نشست، مواضع هر یک از طرف‌ها و وضعیت کلی توافق هسته‌ای برجام با توجه به استدلال‌های طرف‌های مختلف درباره اقدامات لازم برای اجرای کامل توافق پرداخته و در پایان نکاتی درباره رفع تحریمها و بحث راستی آزمایی مورد اشاره قرار می‌گیرند.
در وین چه خبر است؟
دو نشست در روزهای سه‌شنبه و جمعه در «گراند هتل» شهر وین، پایتخت اتریش با حضور نمایندگان طرف‌های باقی‌مانده در برجام (گروه 1+4) برگزار شده است.
در نشست اول، تیم مذاکره‌کننده آمریکا به سرپرستی «رابرت مالی»، نماینده ویژه دولت آمریکا در امور ایران نیز برای گفت‌وگو با طرف‌های برجام (غیر از ایران) درباره بازگشت آمریکا به این توافق حضور پیدا کرد. ایران از ابتدا اعلام کرد با آمریکا مذاکره نمی‌کند و به همین دلیل، سایر طرف‌های برجام مواضع مطرح‌شده از سوی ایران را در مذاکراتی جداگانه به اطلاع طرف آمریکایی رساندند.
دستور کار نشست اول رفع تحریم‌های آمریکا علیه ایران و مشخص کردن چگونگی اجرای تعهدات از سوی طرف‌های مقابل بود. تقریباً همه طرف‌ها این نشست را «سازنده» توصیف کردند و در پایان آن مشخص شد، شرکت‌کنندگان دو کارگروه با هدف تهیه فهرستی از تحریم‌هایی که آمریکا برای بازگشت به برجام باید رفع کند تشکیل داده‌اند. از جمله دیگر مأموریت‌های این دو کارگروه، مشخص کردن ساز و کار توقف اقدامات جبرانی ایران ذیل برجام پس از خروج آمریکا از این توافق و نقض عهد کشورهای اروپایی آغاز کرده است.
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه ایران بعد از پایان این نشست گفت: « گفت‌وگوی مستقیم یا غیرمستقیمی با هیچ طرفی از آمریکا در وین و در هیچ جای دیگری صورت نگرفته و نخواهد گرفت و اینکه 1+4 در کجا و چگونه با آمریکا صحبت می‌کند به خود 1+4 مرتبط است.»
او درباره گفت‌وگوها درباره نحوه توقف اقدامات جبرانی ایران و همچنین بازگشت آمریکا به برجام هم گفت: «1+4 از ما خواسته چگونگی توقف اقدامات جبرانی را اعلام کنیم که هیأت کارشناسی سازمان انرژی اتمی همراه آقای عراقچی هستند و 1+4 می‌توانند درباره مسائل فنی صحبت کنند.»
وی تصریح کرد: «مسیر روشن است، تحریم‌های آمریکا تماماً باید برداشته و راستی آزمایی شود و بعد هم جمهوری اسلامی اقدام خود را انجام دهد. به تعبیر دیگر، ما فقط یک گام داریم. آن یک گام هم شامل برداشته شدن همه تحریم‌های آمریکاست و در مقابل آن ایران آمادگی دارد اقدامات جبرانی خودش را که به خاطر نقض پیمان طرف‌های دیگر بوده را متوقف کند و به عقب برگرداند.»
دومین نشست کمیسیون مشترک برجام هم روز جمعه در وین تشکیل شد. اتحادیه اروپا در پایان این نشست اعلام کرد شرکت‌کنندگان ساز و کارها جهت تضمین بازگشت آمریکا و برجام را مورد بررسی قرار داده‌اند. در این جلسه دو کارگروه کارشناسی ملزم شدند اقداماتشان را ادامه دهند و توافق شد هفته آینده مجدداً در وین نشست برگزار شود.
با آنکه همه طرف‌ها بعد از اتمام این نشست، بر کاسته شدن از اختلافات درباره اهداف کلی خبر دادند همه طرف‌ها بر دشوار بودن مسیر پیش رو و باقی ماندن اختلافات در برخی زمینه‌ها تأکید کردند. در ادامه درباره این اختلافات و مواضع ایران و آمریکا در خصوص آن توضیح داده‌ایم.
زمینه‌های اختلاف در مذاکرات
دولت آمریکا از زمانی که بحث بازگشت به توافق هسته‌ای را مطرح کرد تلاش‌هایی را هم برای اهرم قرار دادن تحریم‌های اعمال‌شده توسط ترامپ جهت اخذ امتیازات بیشتر از ایران و رسیدن به توافقی اصلاح‌شده مطرح کرد.
- طرح‌های آمریکا و پاسخ ایران
تیم سیاست خارجی بایدن بر اساس طرحی که «بیشتر در برابر بیشتر» نام گرفته بود به دنبال این بود که برای از سرگیری اجرای کامل برجام، هم ایران و هم آمریکا امتیازات بیشتری نسبت به برجام واگذار کرده و به توافقی جدید دست پیدا کنند.
با این حال، استدلال جمهوری اسلامی ایران این بوده که این آمریکا بوده که توافق هسته‌ای را نقض کرده و از برجام خارج شده و بنابراین، بازگشت آمریکا به برجام تنها در صورت لغو همه تحریمها قابل تصور است.
بر همین اساس برنامه «بیشتر در برابر بیشتر» تیم بایدن در عالی‌ترین سطح جمهوری اسلامی درک و رد شد به نحوی که رهبر معظّم انقلاب در تاریخ 19 بهمن 99 فرمودند: «اگر میخواهند ایران به تعهّدات برجامی برگردد، باید آمریکا تحریمها را کلّاً لغو بکند؛ آن هم نه به زبان و روی کاغذ که بگوید لغو کردیم؛ نه، بایستی در عمل تحریمها را لغو کنند و ما راستی‌آزمایی کنیم. آن وقت ما هم به این تعهّدات برجامی برمیگردیم؛ این سیاست قطعی جمهوری اسلامی است.»
پس از آن، آمریکاییها طرح‌هایی مانند بازگشت گام به گام به برجام یا طرح «کمتر در برابر کمتر» را مطرح کرده و تلاش‌ها برای پیشبرد آن را آغاز کردند.
از مجموع اظهارات مقام‌های دولت بایدن و مطالب منتشرشده در اندیشکده‌های نزدیک به تفکرات حزب دموکرات اینطور برمی‌آید که هدف غایی دولت بایدن در این طرح‌ها این است که با اعطای برخی امتیازاتِ نمادینِ خوش‌ظاهر اما کم‌فایده به‌جای لغو تحریمها، ایران را به عقب‌نشینی از اقدامات جبرانی خود سوق دهد.
جمهوری اسلامی ایران، بر همین اساس، این طرح آمریکا را نیز رد کرده. سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت خارجه ایران روز 14 فروردین به «پرس تی‌وی» گفت شرط بازگشت کامل ایران به تعهدات برجام «رفع کامل تحریم‌های آمریکا و راستی‌آزمایی آن است».
خطیب زاده همچنین گفت: «همانطور که بار‌ها به روشنی گفته شده است، هیچ طرح گام به گامی مطرح نیست و سیاست قطعی جمهوری اسلامی ایران برداشته شدن همه تحریم‌های آمریکاست».
- اختلاف بر سر نوع تحریمها
جدا از اختلافات بر سر کیفیت بازگشت، درباره اینکه «همه تحریم‌های آمریکا» چه مواردی را شامل می‌شوند نیز اختلافات جدی وجود دارد.
به‌عنوان یک قاعده کلی می‌توان گفت تحریم‌هایی که نقض توافق هسته‌ای محسوب می‌شوند چند دسته‌اند:
نخست، تحریمها و اقدامات محدودکننده‌ای که دولت «باراک اوباما»، رئیس‌جمهور اسبق آمریکا بعد از انعقاد توافق هسته‌ای علیه ایران اعمال کرد و نقض روح و جسم این توافق بود؛ دوم تحریم‌هایی که دونالد ترامپ بعد از خروج از توافق، علیه ایران اعمال، بازاعمال و دوباره برچسب‌گذاری کرده است.
تحریم‌های دوران ترامپ خود به چند دسته تقسیم می‌شوند: اول، تحریم‌هایی که اجرای آنها ذیل توافق هسته‌ای برجام متوقف شده بود و او با صدور یک فرمان اجرایی آنها را «بازاعمال» (reimpose) کرد. دوم، تحریم‌های جدیدی که او بعد از خروج از برجام به‌بهانه‌های مختلف هسته‌ای، موشکی و «تروریسم» علیه ایران «اعمال» (impose) کرد و سوم، تحریمها علیه مؤسسات و نهادهایی که از قبل به‌بهانه برنامه هسته‌ای ایران در فهرست تحریمها قرار داشتند اما دولت ترامپ با یک برچسب تحریمی جدید هم آنها را در فهرست قرار داد (relabel) تا راه بازگشت دولت بعدی آمریکا به توافق دشوار شود.
تیم مذاکره‌کننده ایران در روزهای گذشته، لغو «همه تحریمها» را تنها به تحریم‌های اعمال، بازاعمال و دوباره برچسب‌گذاری‌شده در دوران ترامپ محدود و از تخلفات دوران باراک اوباما در رفع تحریمها چشم‌پوشی کرده است. به عنوان مثال، «سعید خطیب‌زاده» در مصاحبه‌ای شب گذشته درباره اینکه چه تحریم‌هایی باید رفع شوند، گفت که همه چیز باید به ژانویه 2017 (زمان آغاز ریاست‌جمهوری ترامپ) برگردد.
او گفت: «بگذارید این موضوع را روشن کنم که تمامی تحریمها بدون تفاوت قائل شدن میان تحریمها و اعلام اسامی، باید رفع شوند. همه می‌دانند که در طول دوره چهار ساله ترامپ، هدف، نابود کردن برجام و هدف قرار دادن ایران بود و تمام این تحریمها هم کاملا مرتبط با برجام هستند. بر کسی پوشیده نیست که تمام مقامات دولت ترامپ استدلال می‌کردند که میخواهند بازگشت دولت‌های بعدی به پایبندی کامل را ناممکن یا بسیار دشوار کنند. بنابراین، معتقدیم که تمامی تحریم‌هایی که توسط ترامپ اعمال شده، باید رفع شوند، اهمیتی هم ندارد که آیا تغییر برچسب داده شده‌اند، باز اعمال شده‌اند یا اعمال شده‌اند. همه‌چیز باید به ژانویه 2017 بازگردد.»
- بازگشت به ژانویه 2017 یا رفع واقعی تحریمها؟
با این حال، برخی از تحلیلگران و کارشناسان داخلی با یادآوری اینکه قبل از ژانویه 2017 هم تحریمها صرفاً روی کاغذ رفع شده بود و دولت اوباما هم با نقض برجام تحریم‌های جدیدی علیه ایران وضع کرده (مانند تمدید قانون ISA) بر ضرورت رفع تمامی تحریمها تأکید کرده‌اند و شرط قبولی تیم مذاکره‌کننده در وین را رسیدن به این هدف عنوان کرده‌اند.
شایان ذکر است که مقام معظم رهبری در نامه مورخ 29 مهرماه 1394 به رئیس‌جمهور روحانی تأکید کرده‌اند که در دوره اجرای برجام «وضع هرگونه تحریم در هر سطح و به هر بهانه‌ای (از جمله بهانه‌های تکراری و خودساخته‌ی تروریسم و حقوق بشر) توسّط هر یک از کشورهای طرف مذاکرات، نقض برجام محسوب خواهد شد و دولت موظّف است طبق بند 3 مصوّبه‌ی مجلس، اقدامهای لازم را انجام دهد و فعّالیّتهای برجام را متوقّف کند.»
مقام‌های دولت بایدن هنوز به صورت رسمی درباره اینکه حاضرند کدام تحریمها را برای بازگشت به برجام رفع کنند اظهارنظر نکرده‌اند. «ند پرایس»، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در روزهای گذشته گفته دولت آمریکا حاضر است «تحریم‌های ناسازگار با برجام» را رفع کند، اما از پاسخگویی به سئوالات خبرنگاران درباره اینکه آیا تحریم‌های تغییربرچسب‌یافته را ناسازگار با برجام می‌داند یا خیر طفره رفته است.
با وجود این، یک خبرنگار بی‌بی‌سی به نقل از یک مقام آمریکایی مدعی شده دولت بایدن تحریم‌هایی که در دوران ترامپ با برچسب‌هایی مانند حقوق بشر وضع شده‌اند را ناسازگار با برجام نمی‌داند.
تحلیلگران طرح چنین خواسته‌هایی از سوی دولت بایدن را یک دام بزرگ می‌دانند که اگر مقامات دولتی ایران اسیر آن شوند عملاً راه را برای تن دادن ایران به بسیاری از تحریمها با برچسب جدید باز می‌کند و به آمریکاییها امکان می‌دهد تحریم‌های رفع‌شده هسته‌ای را با صرف یک تغییر برچسب احیا کنند.
از طرف دیگر، مسئله راستی‌آزمایی رفع تحریمها و مدت زمان لازم برای آن نیز از جمله مسائل مهم پیش رو است. عباس عراقچی چند روز پیش در مصاحبه‌ای گفت: «مقصود ما از راستی آزمایی این است است که در عمل آثار برداشته شدن تحریمها را ببینیم. کافی نیست که آمریکا صرفاً رفع تحریمها را امضا کند. آنچه برای ما مهم است این است که آثار برداشته شدن تحریمها را روی زمین ببینیم. ما اصرار داریم تحریم‌هایی را که برداشته شده است راستی آزمایی کنیم. این نیازمند روش‌های خاص خود است که (با اعضای برجام) در حال بحث کردن روی آن هستیم. نمی‌دانیم این موضوع چقدر طول خواهد کشید. اما آمادگی داریم در مورد یک روند سریع و راحت راستی آزمایی با دیگر اعضای برجام گفتگو کنیم.»
هنوز مشخص نیست که «روند سریع» راستی‌آزمایی درباره مسئله پیچیده‌ای مانند رفع تحریم که مشاهده آثار آن نیازمند صرف زمان است چگونه می‌تواند اتفاق بیفتد و منظور مقام‌های دولت از تأکید بر آن چیست. با این حال، توصیه این است که عجله‌ای که در برجام و اجرای آن صورت گرفت در این برهه تکرار نشود.