تاریخ اختلاف ایران و افغانستان بر سر رودهای مرزی / آب در برابر نفت محقق می‌شود؟
اشرف غنی رییس جمهوری افغانستان در مراسم افتتاح سد کمال خان گفته از این پس در ازای آب، از ایرن نفت می‌گیریم. رویداد۲۴ در این گزارش اختلاف دیرینه ایران و افغانستان بر سر آب هیرمند را بررسی کرده است.
درست در روز جهانی آب وقتی محمد اشرف غنی رییس جمهور افغانستان در مراسم افتتاح سد کمال خان در منطقه‌ای در نزدیکی ایران شرکت کرده بود، سخنانی مطرح شد که برخی آن را خط و نشان برای ایران تلقی کردند. رسانه‌های داخلی ایران این بخش سخنان غنی را تیتر کردند که گفته بود: «آینده سد کمال خان، بستگی به تبدیل شدن استان نیمروز به بندر تجاری دارد که کلید آن بندر چابهار است.» و آن را در راستای روابط مناسب ایران و افغانستان خواندند. اما این تمام سخنان غنی نبود و او در بخش دیگر زخم قدیمی معاهده آب هیرمند را باز کرد و گفت اگر ایران از افغانستان آب می‌خواهد، به جای آن باید نفت بدهد: «آب هیرمند قرن‌ها از افغانستان خارج می‌شد، اما حالا مدیریت آن به دست افغانستان است. چیزی که در معاهده آب ایران و افغانستان آمده عملی خواهد شد و برای درخواست زیادتر ایران باید مذاکره شود و پس از این در ازای دادن آب به ایران، از آنها نفت می‌گیریم.»
اختلاف ایران و افغانستان بر سر آب‌های مرزی
رودخانه هیرمند خط مرزی ایران و افغانستان است که بخشی از این رودخانه در ایران قرار دارد و بخشی از آن در افغانستان قرار گرفته است. مردم افغانستان این رودخانه را یک رودخانه ملی می‌دانند که تمام آن متعلق به این کشور است و از همین منظر است که اشرف غنی فروش آب به جای نفت را برای ایران مطرح کرده است. هرچند این جملات محبوبیت زیادی برای رییس جمهور افغانستان به همراه داشته اما در مقابل طرف ایرانی چنین موضوعی را هیچگاه نپذیرفته معتقد است افغانستان به قرارداد هیرمند متعهد نبوده و به همین سبب است که دهه‌هاست اختلاف ایران و افغانستان بر سر حقابه هیرمند وجود دارد.
میزان برداشت آب از رودخانه هیرمند همچنان محل اختلاف دو کشور است. قراردادی که در سال ۱۳۵۱ در دوران پهلوی دوم میان ایران و افغانستان منعقد شده، میزان ورودی آب به ایران را معین کرده است. در بندی از آن قرارداد گفته شده ایران حقی در قبال سیلاب‌ها یا مازاد آب در سال‌های پرآبی نمی‌تواند داشته باشد و افغانستان با استناد به همین بند می‌گوید در ماه‌های پر بارش، میزان ورودی آب به ایران بیش از حد قراردادی است که دو طرف امضا کرده‌اند؛ با این حال ایران معتقد است افغانستان با ساخت سد کمال خان جلوی ورودی حقآبه ایران را خواهد گرفت.
در قرارداد ۱۳۵۱ ایران و افغانستان که میان امیرعباس هویدا نخست‌وزیر وقت ایران و موسی شفیق نخست وزیر وقت افغانستان به امضاء رسید، مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و دریاچه هامون باشد که جمع ۲۲ متر مکعب آب در ثانیه بر پایه گزارش کمیسیون دلتا و ۴ متر مکعب آب در ثانیه به عنوان «حسن نیت و علایق برادرانه» بود.
بخش دیگری از اختلافات مربوط به تالاب هامون است که با افزایش باران، آب هیرمند به تالاب هامون رسیده بود و این تلاب از خشکی نجات پیدا کرد. اما در سال‌های بعد ایران با بیان اینکه اقدام افغانستان باعث خشکی تالاب بین المللی هامون می‌شود، با همسایه خود به مشکل برخورد. ایران معتقد است خشکی تالاب بین المللی هامون باعث شده گردوغبار در منطقه متعلق به ایران زیاد شود و همین مسئله باعث مهاجرت پرندگان و مردم منطقه شده است. این در حالی است که طرف افغان اصرار دارد مشکل آبی هامون نه به خاطر سدسازی افغانستان، که به خاطر سوءمدیریت در منابع آبی ایران است بنابراین ایران باید مشکل خود را از جای دیگری حل کند.
افغانستان معتقد است انتقال آب هامون برای استفاده در شهر زاهدان توسط خط لوله و انتقال و ذخیره آب هامون در چاه‌های زابل و همچنین استفاده آب هامون برای کشاورزی از عوامل اصلی خشکی هامون است و ربطی به سدسازی آنها ندارد. افغانستان معتقد است اقدامات ایران در حالی انجام شده که آنها مرتبا در حال جنگ داخلی بوده‌اند بنابراین فقدان دولت متمرکز قدرتمند باعث شده کشور همسایه هر طور که می‌خواسته منابع آبی مرزی را مدیریت کند، به همین دلیل است که اکنون محمد اشرف غنی خود را در قامت یک قهرمان ملی دیده و به نحوی سخنرانی کرده که قرار است حق ملت افغانستان را از همسایه‌های خود بگیرد.
با این حال اقدام افغانستان در حالی انجام شده که چندی پیش بنا بوده قرارداد جدیدی برای تعیین حقابه‌ها امضا شود. عیسی بزرگ‌زاده مدیرکل دفتر رودخانه‌های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیروی ایران بهمن سال ۹۹ خبر از امضای قراردادی ۷ بندی میان ایران و افغانستان داده بود که در آن بر مواردی از جمله نقشه‌کشی جدید و به‌روز در حوزه آبریز هیرمند، حفظ امنیت مهندسان نقشه‌برداری و همین‌طور تامین آب رودخانه مرزی افغانستان و ایران تاکید شده است.
طرف افغانستانی نیز تضمیمن داده بود که ساخت سد کمال خان هیچ ضرری برای ایران نخواهد داشت اما خط و نشان روز گذشته محمد اشرف غنی نشان می‌دهد احتمال هر تغییری در شرایط موجود وجود دارد.
اقدامات اخیر افغانستان البته یکبار واکنش حسن روحانی رییس جمهوری ایران شد. هنگامی که کار ساخت سد کمال خان به مراحل میانی خود رسید، روحانی گفته بود: «نمی‌توانیم در برابر آنچه محیط زیست ما را تخریب می‌کند، بی‌تفاوت باشیم. احداث سد‌های متعدد در افغانستان و بند‌ها از کجکی، کمال‌خان، سلما و دیگر سد‌ها و بند‌ها در شمال و جنوب افغانستان در استان خراسان ما و سیستان و بلوچستان ما تأثیرگذاراست.»
بعد از سخنرانی روحانی تظاهرات در افغانستان آغاز شد. تظاهرکنندگان هلمند سخنان روحانی را «مداخله آشکار» در امور داخلی افغانستان نامیدند و خواستار حل صلح آمیز اختلافات دو کشور در مورد تقسیم آب رودخانه مرزی هیرمند شدند و تاکید کردند که تقسیم آب این رودخانه باید طبق توافق نامه سال ۱۹۷۳ بین امیر عباس هویدا و محمد موسی شفیق نخست وزیران دو کشور باشد. اشرف غنی نیز از ایران خواست از سدسازی افغانستان حمایت کند.
آن زمان مذاکرات ایران و طالبان برای آینده افغانستان در جریان بود و ایران نقش میانجی میان دو طرف را بازی می‌کرد تا بتواند جلوی اقدامات آمریکا در منطقه بگیرد، به همین دلیل واکنش ایران در مقابل ساخت‌وسازهای افغانستان خیلی جدی نبود اما اکنون در آستانه انتخابات ریاست جمهوری ایران، موقعیت خوبی برای افغانستان بود که بتواند افتتاح سد را انجام دهد؛ چه آنکه در صورت بروز اختلاف جدی، افغانستان این پیش‌بینی را داشت که مذاکرات میان دو کشور به دولت بعد موکول خواهد شد. با چنین فرضیه‌ای سد کمال خان افتتاح شد و زمان مشخص خواهد کرد بر سر تالاب هامون چه خواهد آمد و آیا ایران قرارداد جدیدی امضا خواهد کرد یا آنکه در ازای آب، نفت خود را به افغانستان می‌دهد.
منبع: رویداد 24