پاسخ به سوالات و ابهامات پیرامون طرح شفافیت آراء نمایندگان

خبرگزاری فارس: یادداشت میهمان ـ سیدمحسن روحانی کارشناس اقتصادی، اندیشکده سیاست‌گذاری اقتصادی تهران: یکی از موضوعاتی که پارلمان­های جهان مطابق با شرایط و مقتضیات خاص خود در خصوص انتشار یا عدم انتشار آن، سیاست­هایی وضع کرده‌­­اند، اطلاعات رای‌گیری در پارلمان است. رای هر نماینده، در حقیقت نتیجه­ی تمامی فعالیت­ها، مطالعات و دیدگاه­های وی در خصوص طرح­‌ها و لوایح مطرح ­شده است. لذا شفافیت آراء، علاوه بر اطلاع مردم از عملکرد و نظرات نمایندگان خود در مجلس شورای اسلامی، سبب پاسخگویی نمایندگان نسبت به آراء خود خواهد شد.

در مجلس شورای اسلامی از دوره نخست تا هفتم، رای­‌گیری به صورت قیام و قعود انجام می­شده است و شفافیت آراء نمایندگان در آن دوره­‌ها وجود داشته است. در شرایط کنونی نیز، به منظور جلوگیری از مفاسد مختلف ناشی از محرمانگی آراء، لازم است فرایند رای­گیری به گونه­ای انجام شود که به جز در موارد استثنایی، رای نمایندگان مشخص و شفاف باشد. در رابطه با شفافیت آراء نمایندگان، شبهات و سوالاتی مطرح است که لازم است به آن­ها پاسخ داده شود. در ادامه­ی این گزارش، به بررسی این ابهامات و پاسخ­های داده­شده به آن­ها پرداخته می­شود.

1. چه دلایلی بر لزوم شفافیت آراء نمایندگان وجود دارد؟

شفافیت آراء نمایندگان، نه تنها از مفاسد بسیاری که در سوالات بعد به آن­ها پرداخته می‌شود جلوگیری می­‌کند، فواید متعددی نیز دارد که از آن جمله می­‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

*نظارت مردم، احزاب، نهادهای سیاسی و رسانه­ها بر عملکرد و آراء نمایندگان *کاهش فساد و پاسخگو ساختن نمایندگان در برابر تصمیمات خود *افزایش آگاهی، آموزش و گفت‌­و‌‌گو در مورد منفعت همگانی و افزایش سطح اعتماد مردم به حاکمیت *ملی­تر شدن رفتار نمایندگان مجلس *ایجاد شناخت بهتر مردم نسبت به نمایندگان و نظرات آن­ها و تصمیم‌­گیری صحیح­‌تر برای انتخابات آینده *تجربه موفق سایر کشورها در زمینه شفافیت آراء

2. در طرح شفافیت آراء نمایندگان، آیا استثنا وجود دارد یا این طرح شامل تمام قوانین و موضوعات می­شود؟ در این صورت، آیا تبعات و هزینه‌­های سیاسی و اجتماعی وجود نخواهد داشت؟

با توجه به کارآمدی قاعده شفافیت آراء نمایندگان، اصل بر شفافیت است؛ مگر آن که به دلیل وجود مصالحی، شفاف­بودن آراء نمایندگان دربردارنده هزینه ­های اجتماعی و سیاسی یا امنیتی برای کشور باشد. همچنانکه جلسات مجلس نیز در موارد به صورت غیرعلنی برگزار می­شود، موارد خاصی همچون موارد زیر که شفافیت آراء در آن­ها ممکن است مفاسدی را در پی داشته باشد، می‌­توانند همچنان مشمول رای­گیری مخفی باشند. این موارد عبارت اند از:

*انتخاب اعضای هیات رئیسه، حقوقدانان شورای نگهبان، نمایندگان مجلس در نهادها و هیات­ها، مجامع و شوراها و سایر انتخابات راجع به اشخاص

*انتخابات داخلی شعب و کمیسیون­‌ها *رای نسبت به اعتبارنامه نمایندگانی که مورد اعتراض واقع شده‌­اند.

تصمیم در مورد محرمانه بودن آراء در موارد استثنایی، به این صورت انجام می­شود که با درخواست 15 نفر از نمایندگان، محرمانه­ بودن آراء در صحن مجلس به رای گذاشته می­شود و نمایندگان به صورت شفاف، رای خود را نسبت به محرمانه بودن یا نبودن آراء بیان می‌کنند.

3. آیا طرح شفافیت آراء نمایندگان منجر به عوام‌گرایی و در نتیجه­ی آن، ناکارآمدی نظام قانون­گذاری نمی‌­شود؟

نکته مهمی که در رابطه با طرح شفافیت آراء نمایندگان وجود دارد، این است که این طرح نباید منجر به رواج عوام­گرایی (پوپولیسم) در میان نمایندگان گردد و مصالح کشور که با بررسی­های کارشناسانه تشخیص داده شده‌­اند، نباید فدای تمایلات عوامانه و حفظ جایگاه نمایندگان و رای آن­ها میان مردم شود. لذا اگر طرح یا لایحه­ای به نفع مصالح عمومی کشور تشخیص داده شود، اما ظاهر آن به مذاق توده­ی مردم خوش نیاید، نمایندگان نباید به منظور حفظ پایگاه رای خود به این طرح رای منفی دهند. به همین دلیل، مواردی از این دست که در آن­ها امکان آسیب­پذیری جامعه از طریق پوپولیسم وجود دارد، در صورت امکان می­تواند از قاعده شفافیت آراء مستثنا گردد تا از آراء غیرکارشناسانه و عوام­پسند جلوگیری به عمل آید. البته، این مسئله که شفافیت آراء در برخی طرح­ها به پوپولیسم منتهی می‌­شود، اگرچه مسئله درستی است، اما راه حل آن در پاک کردن صورت مسئله نیست. بلکه لازم است مرجعیت قدرتمندی برای مجلس ایجاد شود که بتواند از طریق ابزار رسانه، مانع از تحریف افکار عمومی و فریب آن­ها توسط یک نماینده شود. این مرجع ناظر بر مجلس، باید نظرات کارشناسانه خود در مورد طرح­‌ها و لوایح را ارائه دهد و از طریق رسانه‌­ها و چهره­‌های سرشناس و مورد اعتماد، مردم را با خود همراه ساخته و سعی در تنویر افکار عمومی نماید. همچنین در راه ارتقای فکری و تربیت سیاسی نمایندگان تلاش کند.

اگرچه شفافیت آراء نمایندگان در برخی موارد (که می‌توان آن را با سازوکارهایی کاهش داد)، ممکن است به پوپولیسم و عوام­‌گرایی منجر شود و از این طریق به کشور آسیب وارد شود، اما باید توجه کرد که محرمانگی آراء نیز از سوی دیگر منشأ وارد آمدن خسارت­‌های فراوان و بیشتری به کشور است. همان طور که از ایجاد انگیزه­‌های پوپولیستی نمایندگان در اثر شفافیت آراء آن­ها نگرانی وجود دارد، باید نگران انبوه طرح­‌ها و لوایح سازنده­ای بود که انگیزه­های سیاسی نمایندگان در طی سال­های اخیر، سبب گم شدن و یا مسکوت ماندن آن­ها در فضای تاریک و غیرشفاف صحن مجلس شده است.

باید دانست که شفافیت آراء به پاسخگویی و مسئولیت­‌پذیری نمایندگان می­انجامد و نقاط قوت و ضعف وکلای ملت را آشکار می­‌کند و به تصمیم صحیح مردم در انتخاب نمایندگان شایسته کمک می­کند. بنابراین اگر بتوانیم با استفاده از راه­حل­هایی، از مضرات پوپولیسم در امان باشیم، بدون شک شفافیت آراء یک ابزار کارآمد برای نظم بخشیدن به مجلس و وسیله‌­ای برای دستیابی به مجلس قوی خواهد بود.

4. با شفاف­ شدن آراء نمایندگان، آزادی عمل آن­ها در ارائه نظرات کارشناسانه محدود می­شود و به منظور تداوم نمایندگی و حفظ رای مردم، منافع محلی به جای منافع ملی مورد توجه قرار می­گیرد. در نتیجه، نمایندگان به اقدامات عوام فریبانه و جلب نظر مردم رو آورده و از اهداف اصلی خود فاصله می­‌گیرند که نتیجه‌ آن، ناکارامدی مجلس خواهد بود. برای حل این مشکل چه باید کرد؟

اولاً در سوال فوق، از هزینه­های سیاسی و اجتماعی احتمالی برای شفافیت سخن به میان آمده است؛ اما به هزینه­هایی که عدم شفافیت آراء نمایندگان می­تواند در ابعاد مختلف داشته باشد، اشاره­ای نشده است. ایرادات و مفاسدی که در محرمانه ­بودن آراء وجود دارد، سبب کاهش کیفیت رای­گیری در مجلس و ناکارامدی نظام قانون­گذاری شده است. برخی از این مفاسد عبارت اند از:

*عدم مشارکت برخی نمایندگان در رای­‌گیری

عدم شفافیت آراء و مشخص نبودن رای نمایندگان و حتی شرکت آنان در رای­گیری، سبب ایجاد انگیزه عدم شرکت در فرایند رای­گیری می‌­شود. به گواه نمایشگرهای موجود در صحن علنی مجلس و بنا بر یک گزارش غیررسمی با بررسی 10 طرح مهم مجلس در مهرماه 97، به طور میانگین ۸۸/۱۲ درصد نمایندگانی که در صحن حضور داشته‌­اند به هیچ طرح یا لایحه­‌ای رای نداده­ اند.

بی ­اطلاعی برخی از نمایندگان از دستور جلسه، عدم مطالعه کافی نمایندگان پیرامون طرح­ها و لوایح مطرح ­شده، تصویب برخی از طرح­ها و لوایح بدون اعلام نظر تعدادی از نمایندگان، رای­ دهی نمایندگان بر اساس منافع شخصی یا حزبی، امکان فریب عموم مردم و عدم مسئولیت‌­پذیری و پاسخگو نبودن نمایندگان نسبت به آراء خود.

ثانیاً در شرایط محرمانگی آراء، نه رسان‌ه­ها و نه گروه­های اجتماعی و شهروندان مسئول، نمی­توانند عملکرد نمایندگان را ارزیابی کرده و در راستای رسیدگی به منافع ملی، مطالبه‌گری کنند. نمایندگان پس از تصویب اعتبارنامه، نماینده­ی همه ملت ایران و مدافع حقوق تمام مردم به شمار می­آیند. در صورتی که نماینده­ای در پی منافع محلی باشد و اولویت­های محلی را بر منافع ملی ترجیح دهد، با محرمانه بودن آراء امکان بازخواست او وجود نخواهد داشت و مطالبه­گری از وی امکان­پذیر نخواهد بود. لذا شفافیت آراء نه تنها اولویت مسائل ملی را در ذهن نمایندگان پایین نمی­آورد، بلکه قرار گرفتن آن­ها در یک اتاق شیشه­ای و در معرض عموم قرار داشتن آراء و نظرات ایشان، سبب مطالبه نخبگان و رسانه‌­ها از آن­ها شده و از حرکت آن­ها در راستای منافع محلی و بی­توجهی به منافع همگانی و ملی جلوگیری خواهد شد.

5. آیا شفاف شدن آراء نمایندگان موجب رد صلاحیت آنان در انتخابات بعدی از سوی شورای نگهبان نخواهد شد؟ در این صورت، آیا مصونیت حقوقی نمایندگان از بین نمی‌­رود؟

در خصوص این سوال، توجه به چند نکته لازم است:

اولاً آقای عباسعلی کدخدایی، سخنگوی شورای نگهبان، این مسئله را در دو موضع­گیری رسمی رد و اعلام کرده است که شورای نگهبان هرگز نماینده­ای را برای نظر یا رای خاصی رد صلاحیت نکرده است. وی همچنین بیان کرده است که قانون اساسی نمایندگان را در بیان آرا و نظراتشان آزاد گذاشته و شورای نگهبان هم هیچ وقت ورود نکرده و در آینده نیز ورود نخواهد کرد.

ثانیاً بسیاری از طرح­ها و لوایحی که در مجلس مورد بررسی قرار می­گیرد، ماهیت فنی وکارشناسی دارند و طرح­های امنیتی و حساس برانگیز که ممکن است تصور رد صلاحیت در صورت بعضی از اظهار نظرها را برای نمایندگان ایجاد کند، درصد کمی از مسائل را به خود اختصاص می‌­دهند. لذا این نگرانی، در مورد اکثریت مسائل مورد بررسی مجلس اساساً موضوعیت نخواهد داشت.

ثالثاً قانون اساسی به نمایندگان مجلس، حق نظارت و تحقیق و تفحص در تمام امور کشور (اصل 76)، حق اظهار نظر در مورد همه­­ی مسائل داخلی و خارجی کشور (اصل 84) و حق وضع قوانین در تمام مسائل در محدوده قانون اساسی (اصل 71) را داده است. به نظر می­رسد با وجود این حجم از اختیاراتی که قانون به نمایندگان مجلس داده است، صحبت از عدم مصونیت نماینده از بیان نظرات خود در قالب رای، غیرمنطقی و دور از واقعیت است.

رابعاً به نظر می­رسد مطرح کردن این شبهه در زمینه شفافیت آراء، بیشتر جنبه­ی مسئولیت­گریزی داشته باشد. چرا که در طول دوره­های مختلف مجلس و با مطرح شدن موضوعات متنوع، شاهد نطق­های آتشین نمایندگان مجلس بوده­ایم که بدون نگرانی از رد صلاحیت و با صدای بلند، به بیان نظرات خود در صحن علنی مجلس پرداخته­اند. در این صورت، چگونه می­توان ادعا کرد رای یک نماینده به یک طرح یا لایحه در یک حوزه خاص، می­تواند بیشتر از نطق­های سیاسی در رد صلاحیت وی اثرگذار باشد؟

در نهایت باید از خود پرسید که آیا نماینده­ای که این جسارت را ندارد که آنچه را مصالح ملی می­داند، مورد تاکید قرار دهد و از رای خود دفاع کند، و فقط از ترس عدم صلاحیت از سوی شورای نگهبان، رای خود را عوض کند، صلاحیت و شایستگی نمایندگی مردم را دارد؟ آیا چنین کسی می­تواند در جایگاه یک نماینده­ی مجلس، وظایف خود را به خوبی انجام دهد و نقش خود را در نظام قانون­گذاری به درستی ایفا نماید؟

شفافیت آراء نمایندگان یکی از شاخص­های اطلاعاتی است که در ذیل بخش­های مربوط به صحن و کمیسیون­‌ها قرار می‌­گیرد. بررسی­‌ها نشان می­دهد در بسیاری از کشورها، فرض بر شفافیت و ارائه اطلاعات آراء نمایندگان در جلسات مختلف است، مگر آن که موارد استثنایی موجب شود تا اطلاعات آراء نمایندگان مخفی بماند. شفافیت آراء نمایندگان دربردارنده مزایای فراوانی است که از آن میان می‌­توان به مواردی همچون نظارت مردم و رسانه­ها، کاهش فساد، پاسخگو ساختن نمایندگان و ملی­تر شدن رفتار آنان و تصمیم­گیری صحیح­تر مردم برای انتخابات آینده اشاره نمود. همچنین، ارائه اطلاعات از طرف مجموعه حاکمیت به مردم، آن­ها را مسئولیت­پذیر و پاسخگو ساخته و از سوی دیگر، مشارکت مردم و نخبگان در کلیه فرایندهای حاکمیتی را به دنبال دارد که این نیز خود زمینه­ ساز افزایش اعتماد و سرمایه­‌ای اجتماعی بین مردم و حکومت است.