دلیل اختلاف کشور‌ها در آغاز و پایان رمضان چیست؟ +تصاویر

باشگاه خبرنگاران جوان: هر ساله با "فرا رسیدن ماه مبارک رمضان"، یکی از موضوعات مهم، اعلام روز اول ماه مبارک است که همواره رصدگران هلال ماه در گوشه‌گوشه کشور برای دیدن هلال اول ماه عازم مناطق مختلف می‌شوند تا با تلسکوپ و دوربین‌های دوچشمی قوی و حتی چشم غیرمسلح بخت خود را برای رصد این هلال جذاب بیازمایند. امسال نیز به گفته حجت الاسلام علیرضا موحدنژاد رئیس ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری ۱۲۰ گروه در ۲۹ نقطه از کشور برای رویت هلال ماه مستقر خواهند شد. در این گزارش به مراحل رویت هلال ماه رمضان می‌پردازیم که در ادامه می‌خوانید: هلال چطور تشکیل می‌شود؟ در فضا، زمین به دور خورشید می‌گردد و ماه نیز به دور زمین گردش می‌کند. مدار حرکت زمین به دور خورشید، دایره البروج نام دارد، ولی مدار ماه به دور زمین بر دایره البروج منطبق نیست و با آن ۵ درجه اختلاف دارد. این اختلاف اندک اثر‌های گوناگونی دارد؛ از جمله این که هر ماه پدیده‌های خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی روی نمی‌دهد. اگر به عنوان یک ناظر زمینی به آسمان نگاه کنیم، دایره البروج را به صورت خطی منحنی در آسمان می‌بینیم که از سیزده صورت فلکی عبور می‌کند. مرکز خورشید دقیقا روی این دایره البروج حرکت می‌کند و از این رو خورشید در هر سال از این سیزده صورت فلکی که برج خوانده می‌شوند، عبور می‌کند. اما مسیر حرکت ماه که با دایره البروج اختلاف دارد، گاهی بالای دایره البروج قرار می‌گیرد و گاهی پایین‌تر از آن. اگر دایره البروج را به عنوان یک محور مختصات فرض کنیم، می‌توان مختصات دایره البروجی را به این شکل تعریف کرد: از هر نقطه آسمان، خطی عمود بر دایره البروج رسم می‌کنیم. فاصله این نقطه تا پای عمود، عرض دایره البروجی نام دارد و فاصله پای عمود تا نقطه صفر دایره البروج، طول دایره البروجی. نقطه صفر طول دایره البروجی، نقطه اعتدال بهاری است که محل تلاقی دایره البروج با استوای سماوی است. استوای سماوی، امتداد استوای زمین است که در کره آسمان، دایره عظیمه استوای سماوی را پدید می‌آورد. آغاز ماه نو را مقارنه می‌نامیم. در این حالت، طول دایره البروجی ماه و خورشید یکسان است. اگر مدار ماه منطبق بر دایره البروج بود هر ماه شاهد یک پدیده خورشید گرفت و یک پدیده ماه گرفت بودیم؛ ولی در شرایط فعلی ماه دارای عرض دایره البروجی است و این اتفاق هر چند ماه یکبار روی می‌دهد. فاصله متوسط هر مقارنه تا مقارنه بعدی ماه ۵۳/۲۹ روز است، یعنی ۲۹ شبانه روز و ۱۲ ساعت و ۴۳ دقیقه و ۱۲ ثانیه. به این مدت، دوره هلالی ماه می‌گوییم. یعنی فاصله زمانی بین دو هلال یکسان ماه ۵۳/۲۹ روز است. این دو هلال یکسان می‌تواند دو ماه نو، دو تربیع اول یا دو بدر کامل باشند. بدین ترتیب یک ماه قمری به طور متوسط ۵۳/۲۹ روز به طول می‌کشد. هنگامی که مقارنه صورت گرفت، ماه هلالی آغاز می‌شود؛ هلال از سمت راست خورشید به سمت چپ می‌آید و ماه از آسمان صبحگاهی به آسمان شامگاهی تغییر مکان می‌دهد. از این پس، ماه پس از خورشید غروب می‌کند، ولی حالا حالا‌ها هلالی برای دیده شدن وجود ندارد. حتما دیده اید که همیشه یک روی ماه به سوی زمین است. دلیل این پدیده، برابر بودن دوره گردش وضعی و گردش انتقالی ماه است که در اثر قفل شدگی گرانشی ماه و زمین ایجاد شده است. اگر ماه گردش وضعی نداشت (گردش وضعی سبب ایجاد شبانه روز می‌شود)، در حرکت به دور خورشید بخش‌های مختلف خود را نشان می‌داد و ما می‌توانستیم تمام سطح ماه را مشاهده کنیم. ولی حرکت وضعی سبب می‌شود ماه دقیقا به همان اندازه بچرخد که در اثر حرکت انتقالی تغییر چهره می‌دهد. از این رو حدود ۵۹ درصد سطح ماه از روی زمین قابل مشاهده است. با این توصیف متوجه شده اید شبانه روز در ماه ۵۳/۲۹ برابر شبانه روز زمینی است. پس سرعت حرکت خورشید در آسمان بسیار کندتر از زمین است. هنگامی که مقارنه صورت گرفت، خورشید در افق ماه شروع به طلوع می‌کند. در لبه ماه، رشته کوه‌هایی وجود دارند که موجب می‌شوند نور خورشید به سطح ماه نتابد؛ درست مثل کوهی که جلوی خورشید را گرفته و تا خورشید از پشت کوه طلوع نکند، نوری به مناطق پست کوه نمی‌رسد. چون سرعت حرکت خورشید در آسمان ماه خیلی کم است، زمان بسیار بیشتری طول می‌کشد تا خورشید از پشت موانع طلوع کند و سطح ماه را روشن کند. اختر شناسی فرانسوی به نام آندره دانژون، طی محاسباتی نشان داد اگر جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید زیر ۷ درجه باشد، هلالی تشکیل نمی‌شود. جدایی زاویه ای، فاصله خورشید و ماه در آسمان زمین و از دید یک ناظر است که بر حسب درجه بیان می‌شود. هنگامی که جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید به ۷ درجه رسید، نخستین نور به سطح رو به زمین می‌تابد و لبه باریکی از ماه روشن می‌شود. البته هنوز عوارضی، چون کوه‌های بسیار مرتفع یا گودال‌ها وجود دارند که سبب می‌شود هلال ماه پیوسته نباشد و قطعه قطعه ظاهر شود. هر چه زمان بیشتری بگذرد، فاصله هلال از خورشید بیشتر می‌شود و هلال هم بزرگ تر، ضخیم‌تر و پر نورتر می‌شود. شاید بپرسید چرا حد دانژون بر حسب جدایی زاویه‌ای تعریف شده است. جالب این است که حد دانژون هنوز دقیقا تعریف نشده است. زیرا نه حد تجربی مشاهده هلال به آن حدود رسیده است و نه محاسبات دقیقی در این زمینه صورت گرفته است، ولی روشنایی هلال فقط به چگونگی موقعیت ماه و خورشید و زمین بستگی دارد. از سوی دیگر، مدار ماه بیضوی است و سرعت حرکت ماه به دور زمین متغیر است. اگر ماه در حضیض مداری باشد و به زمین نزدیکتر باشد، سرعتش بیشتر است و اگر در اوج مداری باشد و از زمین دورتر باشد، سرعتش کمتر است. وقتی سرعت متغیر باشد، زمان رسیدن به جدایی ۷ درجه هم تفاوت می‌کند. از این رو تنها کمیتی که متغیر نیست، جدایی زاویه‌ای است.

عوامل تأثیر گذار بر رویت هلال فرض کنیم غروب روز بیست و نهم ماه قمری فرا رسیده است. در اینجا بررسی می‌کنیم هلالی که در آسمان حضور دارد، چگونه است و در چه شرایطی بهتر دیده می‌شود. اگر در زمان غروب خورشید، جدایی ماه از خورشید کمتر از حد دانژون باشد، مسلما هیچ هلالی تشکیل نشده است و چیزی برای دیدن وجود ندارد. ولی اگر جدایی ماه و خورشید بیشتر از حد دانژون باشد، آنگاه هلال تشکیل شده است و ویژگی‌های آن مانند عرض دایره البروجی، ارتفاع و اختلاف سمت، منطقه رصد گاه در بهتر شدن وضعیت رصدی آن دخالت دارند. در اینجا به برخی از این عوامل اشاره خواهیم داشت. هلال شب اول ماه معمولا هلال نازکی است و به سختی دیده می‌شود. برای دیدن این نوع هلال‌ها باید تا مدتی بعد از غروب آفتاب صبر کرد. از این رو موقعیت ماه در آُسمان و مدت حضورش در آسمان پس از غروب خورشید از اهیمت بسیار بالایی برخوردار است.

اگر دو هلال را با جدایی زاویه‌ای یکسان در نظر بگیریم، هلالی بهتر دیده خواهد شد که ارتفاع بیشتری داشته باشد. هر چه ارتفاع ماه در لحظه غروب خورشید بیشتر باشد، ماه دیرتر غروب می‌کند. در این صورت هم آسمان تاریک‌تر می‌شود و هم ماه در منطقه‌ای تاریک‌تر از آ. سمان حاضر می‌شود و هم ماه از این فرصت بیشتر استفاده می‌کند و از خورشید بیشتر فاصله می‌گیرد که به نوبه خود، به بزرگی و درخشندگی هلال می‌افزاید. اگر عرض دایره البروجی ماه مثبت باشد هم شرایط هلال بهتر از حالتی است که عرض دایره البروجی منفی داشته باشد؛ زیرا ماه ارتفاع بیشتری خواهد داشت. از سوی دیگر، هر چه مناطق جنوبی و غربی زمین برویم، شرایط هلال بهتر خواهد شد. هر چه به مناطق جنوبی برویم، ارتفاع ماه افزایش خواهد یافت؛ زیرا ماه نسبتا به زمین نزدیک است و تغییر موقعیت در چشم انداز ماه تأثیر گذار است. از طرف دیگر هر چه به غرب برویم، خورشید دیرتر غروب می‌کند، لذا ماه هم دیرتر غروب می‌کند و در این فاصله زمانی به شرایط بهتری می‌رسد. اگر هلالی که مورد نظر است، در حضیض مداری خودش باشد هم شرایط بهتری خواهد داشت؛ زیرا سرعت حرکتش بیتشر خواهد شد و در فاصله زمانی اندک به جدایی بیشتری از خورشید خواهد رسید. با یان تفاصیل، بهترین هلال برای مشاهده هلالی است که در حضیض مداری باشد، عرض دایره البروجی مثبت داشته باشد و در بیشترین ارتفاع ممکن از خورشید قرار گرفته باشد. در یک منطقه وسیع هم بهترین منطقه برای مشاهده آن هلال، جنوب غربی آن منطقه است. معیار‌های رویت هلال متاسفانه تعداد هلال‌های ضعیف و بحرانی رویت شده در طول تاریخ که مشخصاتشان ثبت شده باشد، بسیار اندک است و تنها حدود ۲۰۰ رکورد است. از این نمی‌توان معیار دقیقی برای رویت پذیری هلال تدوین کرد. متخصصان برای تدوین چنین معیارهایی، ابتدا مشخصات این هلال‌ها را محاسبه می‌کنند و سعی می‌کنند بین هلال‌های دیده شده و دیده نشده رابطه‌ای پیدا کنند. معیار‌هایی که در حال حاضر وجود دارند، اغلب بر اساس موقعیت ماه نسبت به خورشید در زمان غروب خورشید تعیین شده اند که از آن جمله می‌توان به معیار رصد خانه آفریقای جنوبی و معیار پرفسور محمد الیاس اشاره کرد. معیار‌های دیگری هم وجود دارند که اندکی پیچیده‌تر هستند و در آن‌ها چند ویژگی هلال در یک کمیت تعریف شده خلاصه می‌شوند؛ همانند معیار پرفسور برناردیالوپ از رصد خانه گرینویچ. در چند سال اخیر چند هلال بسیار بحرانی توسط رصد گران ایرانی رویت شده است که از سوی این معیار‌ها رویت ناپذیر محسوب می‌شوند. از این رو به نظر می‌رسد باید این معیار‌ها راتصحیح کرد تا روال بهتری بر آزمون رویت پذیری هلال برقرار شود.

برای مشاهده هلال باید چه کرد؟ در گذشته مردم در غروب روز بیست و نهم ماه به بالای تپه یا پشت بام می‌رفتند و هلال را در افق غربی جستجو می‌کردند. حال مرجعی برای بررسی درستی هلال دیده شده وجود داشت یا نه را خبر نداریم. اما امروز با در اختیار داشتن انواع نرم افزار‌ها و ابزار‌های محاسباتی، این روش بسیار ابتدایی است. نخستین کاری که باید انجام داد به دست آوردن مشخصات هلال است که این کار به وسیله نرم افزار‌های عمومی نجوم مانند starry Night، Skypro، Redshift و نرم افزار‌های اختصاصی رویت هلال، چون Moon Calc (تهیه شده توسط دکتر منذر احمد) به سادگی انجام پذیر است. با این نرم افزار‌ها می‌توان موقعیت ماه و خورشید را در هر منطقه و هر زمانی به دقت محاسبه کرد.

سپس نوبت به انتخاب محل رصدگاه می‌رسد. رصدگاه مناسب برای رویت هلال باید منطقه‌ای با افق غربی باشد، زیرا در چنین مناطقی معمولا غبار کمی وجود دارد و افق حداقل تا ارتفاع صفردرجه صاف است. اگر افق منفی صاف هم وجود داشت که چه بهتر، زیرا بیشتر می‌توان ماه را تعقیب کرد. البته در کنار این خواص باید نیم نگاهی هم به شرایط جوی، امنیت رصد گاه، صعب العبور نبودن مسیر رصدگاه و راحتی رصدگر داشت. قدم سوم، فراهم آوردن ابزار و وسایل مورد نیاز رصد است. ابزار اپتیکی قوی مانند تلسکوپ، دوربین دو چشمی یا دوربین تک چشمی، خودروی نقلیه، رایانه، ابزار‌های جهت یابی و غیره، همه و همه باید قبل از رصد کردن باز بینی شوند و نسبت به صحت عملکردشان اطمینان حاصل شود. به خصوص نسبت به کیفیت اپتیکی ابزار و دقت درجه بندی‌های آن باید بسیار حساس بود. پس از انجام تمام هماهنگی‌ها نوبت به رصد کردن در روز موعود می‌رسد. یادتان باشد حداقل یک ساعت قبل از غروب آفتاب در رصدگاه حاضر باشید. ابزار‌ها را باید به دقت مستقر کرد و نسبت به تراز بودنشان مطمئن شد. برای تنظیم دوربین یا تلسکوپ می‌توان از عوارض زمینی بسیار دور دست یا سیاره زهره اسفاده کرد و اگر فیلتر خورشیدی در اختیار بود، با خود خورشید، دوربین را فوکوس کرد. حواستان باشد هیچ گاه بدون فیلتر به خورشید نگاه نکنید، زیرا به چشم صدمه جدی وارد خواهد شد. خورشید بهترین شاخص برای موقعیت سنجی است. البته اگر تلسکوپ موتور دار متصل به رایانه در اختیار داشته باشید، می‌توان تلسکوپ را مستقیماً به سوی ماه نشانه رفت. ولی از آنجا که بیشتر ابزار‌ها مجهز به موتور نیستند، روش دیگری در زیر پیشنهاد می‌شود. محل غروب خورشید را با نشانه‌ای زمینی علامت گذاری کنید و زمان دقیق غروب آفتاب را ثبت کنید. غروب آفتاب، زمانی است که آخرین کمان قرص خورشید از دیده‌ها محو می‌شود. بر اساس مختصات محاسبه شده توسط نرم افزار می‌توان سمت و ارتفاع محل غروب خورشید را به دست آورد. حال دوربین را روی محل غروب خورشید تنظیم می‌کنیم و مختصات روی ابزار اپتیکی را بر روی مقدار خوانده شده تنظیم می‌کنیم. حال ابزار ما کاملا تنظیم شدده است و فقط باید بر اساس مختصات ماه، دوربین یا تلسکوپ را به آن جهت تنظیم کرد و هلال را در میدان دید جستجو کرد.

چرا دیدن هلال اول ماه دشوار است؟ کره ماه از دید ما که ساکن زمین هستیم، حدود هر ۲۹.۵ روز یکبار به دور زمین می‌چرخد. از آنجا که واحد تقویم «یک روز» است و امکان در نظر گرفتن نیم روز و چند ساعت و دقیقه به عنوان واحد تقویم وجود ندارد، از این رو در استخراج تقویم قمری همیشه ماه‌ها ۲۹ و ۳۰ روز در نظر گرفته می‌شود. حتی گاهی ممکن است دو تا سه ماه قمری ۲۹ یا ۳۰ روزه به صورت متوالی پشت سر هم تکرار شود. منجمان و دیگر علاقه‌مندان بحث رؤیت هلال برای تعیین روز اول ماه همواره در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری برای رؤیت هلال اقدام می‌کنند. به این ترتیب اگر هلال ماه دیده شود، فردا روز اول ماه قمری بعد خواهد بود و اگر هلال دیده نشود، فردا روز سی‌اُم ماه قمری و پس‌فردا تحت هر شرایطی اولین روز ماه قمری بعد خواهد بود؛ حتی اگر هلال ماه در شب سی‌اُم هم رؤیت نشود به هر حال پس فردا روز اول ماه قمری بعد است و ماه ۳۱ روزه نمی‌شود؛ زیرا طول روز‌های ماه قمری فقط می‌تواند ۲۹ یا ۳۰ روز باشد و ماه ۳۱ روزه در تقویم قمری تعریف نشده است. هلال ماه با توجه به موقعیت ماه در مدار زمین از حیث دوری و نزدیکی، جدایی زاویه‌ای از خورشید، زاویه مدار ماه در لحظه غروب خورشید با افق، ضخامت هلال ماه و چند شاخصه دیگر در ابتدای هر ماه قمری شرایط متفاوتی برای رصد دارد. از این رو گاهی هلال اول یک ماه به آسانی با چشم غیرمسلح رؤیت می‌شود، در حالی که ممکن است هلال اول ماه دیگر به باریکی مو از پشت تلسکوپ‌های قوی به دشواری قابل تشخیص باشد. حتی گاهی ممکن است هلال ماه در ابتدای ماه قمری آن قدر نازک و به خورشید نزدیک باشد که با تلسکوپ نیز نتوان آن را در شامگاه روز بیست و نهم ماه قمری رصد کرد و به این ترتیب ماه قمری ۳۰ روزه شود. تلاش منجمان برای دیدن باریک‌ترین هلال ماه با گسترش مرز‌های تمدن اسلامی بویژه از قرن سوم و چهارم هجری تا امروز دانشمندان مسلمانی مانند بَتّانی، خازنی، کوشیار گیلانی، خواجه نصیرالدین طوسی و ده‌ها منجم دیگر همواره در پی ارائه ضوابطی برای رؤیت‌پذیر یا رؤیت‌ناپذیر بودن هلال جوان ماه‌های قمری بوده‌اند. هدف این بوده که بتوانند پیشاپیش تقویم هجری قمری را با دقت قابل قبولی استخراج کرده و در اختیار مردم و حکومت به منظور برنامه‌ریزی امور روزمره قرار دهند. آن‌ها پس از سال‌ها رصد با چشم غیرمسلح و با بهره‌گیری از محاسبات نجوم کروی و ابزار‌های نجوم قدیمی در شرایط گوناگون جوی، ضوابط و معیار‌هایی برای دیده‌شدن یا دیده‌نشدن (رؤیت‌پذیری) هلال ماه جوان در شامگاه بیست و نهم ماه قمری ابداع و ارائه کرده بودند. این در حالی است که این معیار‌ها بر اساس رصد با چشم غیرمسلح تعریف شده و در سال‌های اخیر با در اختیار گرفتن دوربین‌های دوچشمی و تلسکوپ‌ها امکان رصد هلال‌های باریک‌تر نیز نسبت به گذشته مهیا شده است؛ بحث تلاش برای رصد باریک‌ترین و نزدیک‌ترین هلال ماه به خورشید موضوعی نیست که صرفا به منجمان مسلمان اختصاص داشته باشد؛ صد‌ها و بلکه هزاران رصدگر علاقه‌مند در سراسر جهان پس از دیدن یا ندیدن هلال جوان ماه‌های قمری گزارش رصدهایشان را به مراکز علمی بین‌المللی گزارش می‌کنند. از این رو امروزه شرایط با دوران گذشته که دانشمندان به تنهایی و با استفاده از ابزار‌های نجومی و زاویه‌سنجی قدیمی با چشم غیرمسلح رصد می‌کردند، بکلی متفاوت است. اکنون تلسکوپ‌های قوی وجود دارند که با بهره‌گیری از سامانه موقعیت‌یاب جی‌پی‌اس و همین‌طور نرم‌افزار‌های دقیق می‌توانند موقعیت هلال ماه را در روز با دقت نشانه‌روی کنند. در اینجا کافی است یک رصدگر باتجربه از پشت چشمی تلسکوپ با استفاده از دانش و تجربه‌اش هلال ماه را در پس‌زمینه روشن آسمان تشخیص دهد و به این ترتیب بحث «رؤیت هلال ماه در روز» مطرح شده است؛ موضوعی که اساسا در گذشته مطرح نبود و همواره منجمان برای رؤیت هلال اول ماه در شامگاه با چشم غیرمسلح اقدام به رصد می‌کردند. حتی هنوز هم بسیاری از استادان فن، رصد هلال در روز را مردود می‌دانند و این از بحث‌هایی است که در محافل دانشگاهی و حوزوی مطرح است.

کیفیت کار رصدگران هلال ماه در چه حدی است؟ آنچه مسلم است این که هیچ‌گاه در تاریخ نجوم، فرآیند علمی مشخص کردن رؤیت‌پذیری یا رؤیت‌ناپذیری هلال اول ماه‌های قمری با دقتی که این روز‌ها انجام می‌شود، ممکن نبوده است. حجم داده‌های ثبت شده در این حوزه در سال‌های اخیر به قدری متنوع و عظیم است که نرم‌افزار‌ها و الگوریتم‌های مختلفی برای پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه ارائه شده است. به این ترتیب بیشتر اوقات منجمان نسبت به دیده شدن یا نشدن هلال‌هایی که برای رصد آن‌ها اقدام می‌کنند، مطمئن هستند. با این حال بنا به تکلیف شرعی و همین‌طور با ارتقای ابزار‌ها و آزمودن شرایط رصد در مکانی با رطوبت یا غبار کمتر یا بیشتر، بخت خود را برای تغییر دادن معیار‌های پذیرفته شده برای رؤیت‌پذیری هلال ماه می‌آزمایند. گاهی با استفاده از تکنیکی جدید هلالی رؤیت می‌شود که پیش از آن منجمان رؤیت‌پذیر بودن آن را غیرممکن می‌دانستند یا در اعلام وضع دیده‌شدنش تردید داشتند. در سال‌های اخیر بحث عکاسی از هلال ماه نیز بسیار جدی شده است. طوری که گاهی هلال ماه در خلال عکاسی از پشت تلسکوپ با استفاده از فنون پردازش تصویر آشکار می‌شود؛ در حالی که در عمل رؤیت آن هلال با چشم از پشت چشمی تلسکوپ ممکن نیست. در بحث تلاش برای رؤیت هلال اول ماه نیز مانند دیگر حوزه‌های علمی در سال‌های اخیر به قدری داده‌های گوناگون گزارش و ثبت شده و آن قدر تنوع و دقت نرم‌افزار‌ها و الگوریتم‌های حسابگر شاخصه‌های رصد ماه بالا رفته است که با دقت خوبی می‌توان نقشه جهان را خط‌کشی کرد و گفت: بر اساس تجارب و اطلاعات قبلی انتظار داریم در چه مناطقی هلال ماه با چشم غیرمسلح یا دوربین دوچشمی یا تلسکوپ رؤیت شود یا خیر و حتی جزئیاتی از چگونگی دیده شدن ماه از پشت چشمی تلسکوپ هم داشته باشیم. نباید فراموش کرد آنچه امکان رؤیت یک هلال را فراهم می‌کند فقط به پارامتر‌های نجومی بستگی ندارد. این که چقدر آسمان ابری باشد، چقدر غبار و رطوبت در زمان رصد وجود داشته باشد، این که در جایی که ماه قرار است رؤیت شود، آسمان چقدر از نور شفق شامگاهی روشن است یا چقدر آلودگی نوری در رصدگاه وجود دارد، ابزار رصدی تا چه حد با دقت تنظیم شده است، چه تجهیزاتی برای رصد استفاده می‌شود و از همه مهم‌تر رصدگری که پشت تلسکوپ است چقدر در رصد هلال ماه تبحر و تجربه دارد، همگی از مهم‌ترین عواملی است که ممکن است به رصد هلال‌هایی منجر شود که تا پیش از این رصد آن‌ها غیرممکن دانسته می‌شد و به این ترتیب معادلات منجمان به هم بخورد و داده‌ها به‌روز شود. البته در بیشتر موارد وقایع طبق پیش بینی‌های پیشین جلو می‌رود و بر داده‌های قبلی مهر تائید می‌خورد. به همین علت بویژه در دو سه سال اخیر شروع و پایان ماه مبارک رمضان مطابق با آنچه در تقویم رسمی درج شده بود، اتفاق افتاده است. به واسطه وجود چنین متغیر‌هایی است که رصد هلال ماه در ابتدای هر ماه قمری کاری جذاب، پرهیجان و البته پویا جلوه می‌کند.

اختلاف کشور‌های اسلامی در شروع و پایان ماه‌های قمری ناشی از چیست؟ در کشور‌های اسلامی برای تعیین شروع و پایان ماه قمری قوانین مختلفی وجود دارد. به همین علت است که برخلاف تصور رایج در بین مردم، لزوما فردای روزی که در عربستان عید سعید فطر اعلام می‌شود، در ایران ممکن است مراجع عید فطر را اعلام نکنند. طوری که ممکن است حتی دو روز میان زمان اعلام عید در ایران و عربستان اختلاف وجود داشته باشد یا در هر دو کشور یک روز به عنوان عید فطر اعلام شود. این ماجرا نه ربطی به مسائل سیاسی دارد و نه روش محاسبات نجومی در ایران و عربستان با یکدیگر متفاوت است. آغاز و پایان ماه قمری در عربستان سعودی هرچند به صورت سنتی بر اساس رؤیت هلال انجام می‌شود، اما اعلام رؤیت هلال از طرف مردم عادی و رصدگران بعضا ناآشنا با فن رؤیت هلال و عمدتا با تکیه بر رصد با چشم غیرمسلح در مواردی موجب اعلام اشتباه آغاز برخی ماه‌های قمری در این کشور شده است که اسناد موجود در این زمینه کم نیست. جالب اینجاست که بیشتر کشور‌های اسلامی نیز در اعلام آغاز و پایان ماه قمری از عربستان به عنوان کشوری که قبله‌گاه جهان اسلام را در خود جای داده پیروی می‌کنند؛ فارغ از این که آیا در محدوده سرزمینی کشورشان اصولا هلال ماه رؤیت‌پذیر است یا خیر. به این ترتیب هر روزی که عربستان برای شروع و پایان ماه رمضان و عید فطر اعلام کند، آن‌ها نیز عینا همان روز را اعلام می‌کنند؛ از اردن و افغانستان گرفته تا مالزی و اندونزی این گونه عمل می‌کنند. در این میان برخی کشور‌های اسلامی مثل لیبی، قاعده مخصوص به خود را در آغاز و پایان ماه‌های قمری در نظر گرفته‌اند. به این ترتیب که در محاسبات نجومی به زمان لحظه مقارنه خورشید و ماه (New Moon) توجه می‌کنند. این زمانی است که در آغاز هر ماه قمری، مراکز سه کره خورشید و ماه و زمین هر سه روی یک صفحه واقع شده و تقریبا هم‌راستا می‌شوند. به این ترتیب دور جدید چرخش ماه به گرد زمین پس از آن محاسبه می‌شود. در کشور لیبی و در زمان زمامداری معمر قذافی، قاعده این بود که اگر لحظه مقارنه ماه و خورشید پیش از طلوع خورشید رخ می‌داد، آن روز اول ماه قمری بود و اگر بعد از طلوع خورشید مقارنه انجام می‌شد، فردای آن روز، اول ماه قمری بود. حالا باید دید پس از پایان حکومت قذافی و در شرایطی که امسال تروریست‌های داعش بر بخش‌هایی از این کشور سلطه پیدا کرده‌اند، آیا به همین قاعده عمل خواهد شد یا شاهد بدعت جدیدی از سوی آن‌ها خواهیم بود!

قاعده ایران در شروع و پایان ماه‌های قمری در ایران اسلامی که مذهب رسمی شیعه جعفری اثنی عشری مبنای قانونگذاری در کشور بوده و اساس آن برگرفته از قرآن کریم و احادیث و روایات است، آغاز و پایان هر ماه قمری فقط با دیدن خود انسان یا شهادت دو مرد عادل که ماه را دیده باشند، قابل‌استناد است. در این بین بر اساس فتوا‌های مراجع عظام تقلید، «اطمینان» و در مواردی «یقین» به محاسبات منجمان نیز می‌تواند مورد استناد واقع شود که در این خصوص می‌توانید به بخش «راه‌های ثابت شدن اول ماه» در رساله‌های توضیح‌المسائل رجوع کنید. از طرف دیگر با توجه به وضع رؤیت‌پذیری هلال ماه که تا حد زیادی به پارامتر‌های نجومی وابسته است، ممکن است شرایطی پیش بیاید که هلال در یک شامگاه همزمان در ایران و عربستان رؤیت‌پذیر باشد. گاهی نیز ممکن است شرایط به گونه‌ای باشد که یک هلال یک روز در عربستان و فردای آن روز در ایران رؤیت‌پذیر باشد. حتی ممکن است بدون در نظر گرفتن تکنیک رصد هلال ماه در روز با تلسکوپ، شرایط به گونه‌ای رقم بخورد که با دو روز تأخیر هلال ماه در شامگاه در ایران رؤیت شود. در ایران مطابق با قواعد شرعی، باید با وجود محاسبات و پیش‌بینی‌های قابل‌اطمینان علمی که قرن‌هاست منجمان مسلمان انجام می‌دهند، مطمئن‌ترین راه برای تعیین آغاز و پایان ماه قمری انجام شود؛ به این ترتیب که برای رصد هلال ماه در شامگاه بیست و نهمین روز ماه قمری اقدام عملی شود. البته در چند سال اخیر دیدن هلال ماه در روز نیز با تلسکوپ امکان‌پذیر شده است. در حال حاضر برای تسهیل و اطمینان بیشتر در رصد، بنا بر نظر اغلب فق‌ها دیدن هلال ماه با استفاده از عینک و بنا بر نظر برخی مراجع رؤیت با دوربین دوچشمی و تلسکوپ در نور مرئی نیز بلامانع است؛ این‌ها مباحثی است که بیشتر کشور‌های اسلامی که در مسائل شرعی با عربستان همداستان هستند، با دقتی که به لحاظ بهره‌گیری از تجهیزات فنی و علمی برای تعیین روز آغاز و پایان ماه قمری در ایران انجام می‌شود در ملاحظاتشان چندان مدنظر قرار نمی‌دهند.

گزارش استهلال در استان‌ها چگونه به تأیید رهبر انقلاب می‌رسد؟ ستاد استهلال استانی به ریاست مشترک نماینده، ولی فقیه و امام جمعه مرکز استان و استاندار تشکیل می‌شود. دبیر شورای سیاست گذاری ائمه جمعه استان، وظایف دبیری این ستاد را بر عهده دارد. همچنین یکی از اساتید برجسته‌ی داشگاهی در استان و یا یکی از رصدگران با تجربه نیز در این ستاد عضویت دارد. همچنین، در هر استان چند گروه رصد هلال تشکیل می‌شود که در این گروه ها، امام جمعه شهرستان، رصدگران با تجربه آن شهرستان را همراهی می‌کنند. نتایج حاصل از فعالیت رصد هلال توسط گروه‌های رصدی در اختیار ستاد استان قرار گرفته و پس از بررسی مقدماتی، به ستاد مرکز گزارش می‌شود. در ستاد مرکز، این گزارش‌ها توسط کارشناسان و متخصصین رؤیت هلال مورد بررسی مجدد قرار می‌گیرد. در صورت نیاز به داشتن اطلاعات بیشتری از چگونگی رصد هلال، تماس تلفنی مستقیم بین ستاد استهلال با گروه‌های رصدی مستقر در شهرستان‌های مختلف برقرار شده و تمام جزئیات و مطالب مهم با دقت پرسیده و یادداشت می‌شود. اعضای کمیته علمی ستاد استهلال، نتیجه نهایی به دست آمده از رصد‌ها را همراه با نظر کارشناسی خود در اختیار رئیس ستاد استهلال قرار داده و در همان زمان، مراتب این گزارش به استحضار رهبر معظم انقلاب تحویل داده می‌شود. ایشان هم در برخی موارد، پرسش‌هایی را در خصوص گزارش مذکور مطرح فرموده و دستوراتی را برای بررسی بیشتر صادر می‌کنند. مسئولین ستاد و اعضای کمیته علمی، این نکات را بلافاصله بررسی و انجام می‌دهند و نتیجه را مجدداً به حضرت آیت الله خامنه‌ای گزارش می‌کنند. پس از اثبات رؤیت هلال برای رهبر انقلاب اسلامی، حلول ماه شوال از طریق رسانه‌های جمعی به استحضار مردم شریف و روزه دار می‌رسد.

ارتباط منظم و پیوسته ستاد استهلال با بیوت مراجع باید به این مهم اشاره شود که ارتباط منظم و پیوسته‌ای بین ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری با بیوت مراجع عظام تقلید وجود داشته و در رصد هلال ماه‌های رمضان و شوال، نتایج به دست آمده از رصد در اختیار حضرات مراجع قرار می‌گیرد. البته بیوت برخی از مراجع عظام تقلید نیز فعالیت‌هایی در زمینه استهلال انجام می‌دهند. بار‌ها اتفاق اقتاده است که بعضی از حضرات مراجع خودشان مستقیماً در تماس تلفنی با ستاد، گزارش‌ها را بی واسطه دریافت می‌کنند و این اعتماد، به واسطه تلاش بی شائبه گروه‌های رصدی و حرکت ملی ستاد استهلال در چندسال اخیر ایجاد شده است. البته گاهی از سوی مراجع بزرگوار، نتایج متفاوتی اعلام می‌شود که آن، به خاطر اختلاف در فتوا است. مثلاً در اینکه هلال با ابزار دیده شده است، شکی وجود ندارد، اما به دلیل اینکه برخی رؤیت با چشم مسلح را معتبر نمی‌دانند و بعضی (مانند مرحوم حضرت آیت الله العظمی بهجت، مرحوم حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی و حضرت آیت الله العظمی خامنه ای) معتبر می‌دانند، هلال ماه نو بر ایشان ثابت می‌شود. در اینجا نیز باید اشاره شود که این فعالیت بزرگ با صرف کمترین هزینه و با استفاده از امکانات موجود در دانشگاه ها، ادارات و سازمان‌های دولتی و نیرو‌های نظامی و انتظامی انجام شده و از صرف هرگونه هزینه‌ی موازی به شدت پرهیز می‌شود. در مقایسه‌ی این فعالیت‌ها با نمونه‌های خارجی نیز باید گفت که در هیچ یک از کشور‌های اسلامی (و یا غیر اسلامی که به موضوعات نجومی رؤیت هلال علاقمند هستند) چنین برنامه ریزی گسترده‌ای برای رصد هلال وجود ندارد.

استهلال در تمام فصول! استهلال ماه نو، فقط مختص به رمضان و شوال نیست. جالب است بدانید که این کار برای تمام ماه‌های قمری انجام می‌شود! هم بنا بر جنبه‌ی شرعی و هم از نظر اهمیت زمان آغاز هر ماه قمری و هم از حیث دستاورد‌های علمی آن، این عمل هر ماه و مستمراً تکرار می‌شود. اگر دانشمندان و منجمان ما می‌توانند در کنفرانس بین المللی استهلال که چندی پیش در ابوظبی برگزار شد، به آقای یالوب (یکی از دانشمندان این رشته که صاحب معیار است) بگویند که ما در ایران، چهل رصد انجام دادیم که این ۴۰ رصد، نقض کننده‌ی معیار شما است و معیار شما مشکل دارد، این به پشتوانه کار بزرگی است که به صورت ماهانه در ستاد استهلال انجام می‌شود. سخن پایانی صرف نظر از مباحث فقهی ثابت شدن اول ماه که بحثی تخصصی و خارج از تبحر نگارنده است، می‌توان رد پایی از حکمتی عمیق را در پس این حکم شرعی یافت: بهانه‌ای مذهبی برای تلاش همه مسلمانان به منظور دیدن هلال زیبا و افسونگر ماه در آغاز هر ماه قمری؛ گوشه‌ای از طبیعت در آسمان شب که شاید اگر از نظر شرعی مجبور نبودیم، در کشاکش گرفتاری‌های روزمره‌مان کمتر سر به آسمان بلند می‌کردیم و ماه و ستارگانی را می‌دیدیم که خداوند آن‌ها را زینت‌بخش آسمان زمین قرار داده است. تلاش برای دیدن هلال ماه، یگانه قمر شگفت‌انگیز زمین، در طول تاریخ علم تعمق دانشمندان مسلمان در یافتن پاسخ بسیاری از مسائل مرتبط با خود را به دنبال داشته و سبب پیشرفت مسلمانان در نجوم، ریاضیات و جغرافیا شده است.