۴ واکنش متفاوت روحانی به نقض برجام/ برجام نقض شده، نه نشده

سرویس سیاسی فردا: ۲۳ تیر ۹۴ توافقی بین ایران و ۱+۵ صورت گرفت که به برجام معروف شد. در چارچوب این توافق، قرار بود با محدودشدن برنامه هسته ای ایران تحریم های ظالمانه غرب لغو شود. برهمین اساس رئیس جمهور قول داد توافقی را که در آن در روز اول همه تحریم ها لغو نشود، امضا نکند. روحانی در روز توافق هم در تلویزیون حضور یافت و گفت: «امروز به ملت شریف ایران اعلام می کنم که طبق این توافق در روز اجرای توافق … تمام تحریم های مالی و بانکی و مربوط به بیمه و حمل و نقل و مربوط به پتروشیمی و فلزات گرانبها و تمام تحریم های اقتصادی به طور کامل لغو و نه تعلیق خواهد شد». اما نه تنها بسیاری از تحریم ها لغو و بخش زیادی حتی تعلیق هم نشد، بلکه معدود تحریم های تعلیق شده هم با تقویت پایه قانونی آنها تداوم یافت و از این هم فراتر، تحریم های جدیدی نیز بر ایران اعمال شد. یکی از این تخلفات، تمدید قانون تحریم های ایران موسوم به آیسا- ISA است که در واپسین ماه های دولت اوباما توسط کنگره آمریکا صورت گرفت. این در حالی بود که براساس بند ۲۶ متن اصلی برجام، آمریکا تعهد کرده بود تحریم هایی که در برجام به آنها پرداخته شده لغو یا تعلیق شده را مجددا وضع (Re-introduce) یا اعمال (Re-impose) نکند. این قانون بدون وتوی رئیس جمهور آمریکا به مرحله اجرا رسید، هرچند اجرای بخش هایی از آن که براساس برجام تعلیق شده بود در دولت اوباما همچنان متوقف ماند!

فارغ از جریان بدعهدی و نقض عهد آمریکایی ها، نحوه برخورد مقامات کشور با مسئله نقض برجام بسیار مهم و سرنوشت ساز است. هرگونه مماشاتی در این ارتباط می تواند طرف مقابل را برای تداوم بدعهدی و نقض برجام جری تر کند، برجامی که دست کم ۲۵ سال گریبانگیر کشور است. در این خصوص نوع موضع گیری های رئیس جمهور که البته با تاخیر زیاد پس از اعلام نقض توسط وزیر امور خارجه که ۲۳ خرداد گفته بود تمدید این قانون مخالف برجام است و رئیس سازمان انرژی اتمی و دبیر شورای عالی امنیت ملی صورت گرفت، در یک مدار نوسانی سینوسی پیش رفت. در چنین شرایطی که نوع برخورد مقام اول اجرایی دولت می تواند سینگال های مهمی برای طرف بدعهد مخابره کند، تزلزل، تردید و تغییر نظرهای حسن روحانی فضای امن تری را برای طرف مقابل فراهم کرد. به برخی از اظهارنظرهای رئیس جمهور در ماه های اخیر پس از تمدید قانون آیسا در چند سکانس توجه کنید:

سکانس اول: تصویب قانون آیسا نقض برجام است

۱۴ آذرماه ۹۵ در جلسه تقدیم لایحه بودجه به مجلس، روحانی می گوید: «مصوبه اخیر کنگره آمریکا به اعتقاد ما با برجام مغایرت داشته و ناقض آن است. لذا رئیس‌جمهور آمریکا موظف است با استفاده از اختیارات خود از تأیید و به ویژه اجرای آن جلوگیری کند. صریحا اعلام می‌کنم چنانچه این مصوبه به اجرا گذاشته شود نقض فاحش برجام بوده و پاسخ قاطعانه ما را به دنبال خواهد داشت». (مشروح این خبر را از اینجا بخوانید.)

سکانس دوم: تمدید قانون آیسا «نقض» برجام «نیست»، اگر اجرا شود «نقض» برجام است

۱۶ آذر ۹۵؛ روز دانشجو روحانی در دانشگاه تهران می گوید: «آنها ممکن است تخلف کنند و تخلف می‌کنند و مورد اخیرش همین قانون داماتو و ایسا است که تخلفی است که برخلاف برجام انجام می‌دهند، اگر این اجرایی شود، نقض فاحش و صریح برجام است و با عکس‌العمل تند ما مواجه خواهد شد ... آنها می‌گویند، رئیس‌ جمهور امضاء می‌کند بعداً وتو می‌کند یعنی در مقام عمل این را بلااثر می‌کند، حتی این مقدار را هم ما تخلف از برجام می‌دانیم و در برابر همین مقدار هم ان‌شاء الله عکس‌العمل نشان خواهیم داد». (مشروح این خبر را از اینجا بخوانید.)

سکانس سوم: تمدید قانون آیسا «نقض» برجام است

۲۳ آذرماه ۹۵، روحانی در نامه به وزیر امور خارجه نوشت: «نظر به این‌که دولت آمریکا نسبت به اجرای تعهدات خود در برجام تاکنون تعلّل و اهمال نموده و با توجه به ‏تمدید اخیر قانون تحریم‌های ایران (آیسا) ‌که جمهوری اسلامی ایران از پیش چنین اقدامی را بعنوان نقض ‏برجام اعلام کرده بود، در اجرای مصوبات شورای عالی امنیت ملی و هیأت نظارت بر اجرای برجام، به وزارت ‏امور خارجه دستور داده می‌شود نسبت به اجرای مراحل پیش‌بینی شده در «برجام» برای رسیدگی به موارد ‏نقض، اقدام نموده و دیگر پیگیری‌های حقوقی و بین‌المللی لازم را نیز به‌طور جدّی معمول دارد». (آقای ظریف به همین جهت درخواست تشکیل کمیسیون مشترک برجام را به دلیل «نقض برجام» داد، جلسه ای که البته با یک بیانیه مطبوعاتی بی اثر خاتمه یافت)

سکانس چهارم: تمدید قانون آیسا «نقض» برجام نیست

در کنفرانس مطبوعاتی به مناسبت یک سالگی برجام، روحانی می گوید: «این {تمدید آیسا} تحریم جدید نیست و اجرا هم نشده بلکه تمدید یک تحریم است که البته اگر اجرا می شد از نظر ما نقض برجام است {وی با اشاره به سخنرانی خود در ۱۶ آذر گفت:} گاهی صدا و سیما جملات ما را خلاصه می‌کند و معنا دقیق مشخص نمی‌شود. من در آن سخنرانی گفتم اگر آمریکایی‌ها تمدید ISA را بلااثر نکنند این نقض فاحش برجام است که صدا و سیما برای خلاصه کردن، فقط این بخش آخرش را پخش کرد. دولت آمریکا باید دو کار می کرد که با فشارهای جمهوری اسلامی ایران به آمریکا و ۱+۵ انجام شد. اول اینکه قانون تمدید ISA را -که توسط کنگره انجام شد- رئیس‌جمهور امضا نکرد، هر چند نمی گویم به وظیفه اش که وتو کردن بوده عمل کرده اما این اتفاق امضا نکردن هم خیلی نمی‌افتد. دوم اینکه بلافاصله این قانون را بلااثر کردند که اگر این کار را نمی کردند ما این جا آرام نمی نشستیم و خیلی برنامه ها داشتیم». (مشروح این خبر را از اینجا بخوانید)

هرچند در نهایت با تغییر تفسیرهای روحانی، نظر وی در خصوص «نقض شدن یا نشدن برجام» به سادگی قابل تشخیص نیست، شاید بتوان دیدگاه اخیر ایشان در ۲۷ دی (یکسالگی برجام) را نظر برگزیده او دانست که طبق آن در صورتی که طرف آمریکایی این تحریم ها را اجرا می کرد، نقض برجام بود و در وضعیت فعلی که دولت اوباما بخش هایی از آن را تعلیق کرده نقض برجام نیست. اما در این ارتباط بی توجهی به چند نکته مهم می تواند خسارت های ناشی از برجام را تشدید کند:

نکته اول؛ «تعلیق تحریم» هرگز آثار «لغو تحریم» را ندارد. فعالان اقتصادی بین المللی به برنامه تعلیق اعتماد نمی کنند، زیرا احتمال زیاد می دهند پس از تعلیق ۴ یا ۶ ماهه، این تعلیق مجددا تمدید نشود در تعلیق اصل بر این است که تحریم وجود دارد و اعمال می شود، مگر برای چند ماه مشخص که متوقف و دوباره از سر گرفته می شود. این در حالی است که تیم مذاکره کننده با این امید تعلیق های قانون آیسا را در برجام پذیرفته بود که این قانون در سال ۲۰۱۶ خاتمه یافته و دیگر وجود نخواهد داشت! اما در حال حاضر این رویا محقق نشده و برای ده سال دیگر دست کم این تحریم ها وجود خواهد داشت!.

نکته دوم؛ هرچند اجرانکردن بخش هایی از آیسا در دوره جدید نسبت به اجرا کردن آن قابل ملاحظه است، اما باید توجه شود که حتی تصویب منهای اجرا هم نقض صریح بند ۲۶ برجام است که پیشتر توضیح داده شد (تصویب و تمدید مصداق reintroduce است).

نکته سوم؛ طرف آمریکایی فقط بخش هایی از آیسا را در دوره جدید تعلیق کرده و نه همه آن را. از این جهت تمدید این قانون به معنای وضع تحریم های جدید نیز هست.

نکته چهارم؛ جعل واژه هایی از جمله «تخلف» در مقابل «نقض» نه تنها برجام را تقویت نمی کند، بلکه به شدت آثار مخرب این توافق را تشدید می کند. اینکه پس از هر بار نقض برجام توسط طرف غربی توضیحی توسط تیم دولت داده شود که مضمون آن این باشد که «هم نقض شده و هم نقض نشده!» تنها طرف مقابل را برای تخلف ها یا نقض ها یا هرچه که معنی آن اجرا نکردن تعهدات برجامی آنها باشد شجاع تر و فضای روانی سهل تری را برای آنها فراهم می کند تا با خیالی راحت تر به بدعهدی های خود ادامه دهند.

نکته پنجم؛ هرچند همگان نقض برجام را شکست سنگینی برای روحانی می دانند، این مسئله نباید باعث شود وی از کنار نقض های طرف مقابل به سادگی عبور کند. موضع گیری های صریح و قاطع رئیس جمهور در خصوص نقض عهدهای طرف مقابل نه تنها باعث کمترشدن احتمالی نقض های بعدی خواهد شد، بلکه می تواند شائبه انگیزه های سیاسی و انتقادی وی در مماشات با بدعهدی های آمریکا را نیز کاهش دهد که البته در بلندمدت برای حفظ وجهه و جایگاه او در افکار عمومی ولو در کسوتی غیر از ریاست جمهوری هم مفیدتر است.