سهم زنان از دولت‌های خاتمی تا روحانی

نامه: 16 سال از آن زمان که سیدمحمد خاتمی به ریاست جمهوری رسید و بسیاری زنان و جوانان را عامل اصلی پیروزی وی در انتخابات می‌دانستند، حال حسن روحانی بر صندلی ریاست جمهوری نشسته است که باز تحلیل ها از رای او بر محور زنان و جوانان می‌چرخد. در این میان اما سهم زنان از دولت خاتمی در قامت معاونت تجلی یافت و سهم زنان تا به امروز در دولت روحانی نیز در شکل و شمایل معاون و سخنگوی وزارت خارجه و شاید دیپلمات های سفیر. در این میان شاید محمود احمدی نژاد متفاوت از دو دولت قبل و بعد از خود عمل کرد و با معرفی سه وزیر زن به مجلس قدمی متفاوت تر برداشت. اقدامی که گرچه با انتقاداتی همراه شد اما در نهایت مرضیه وحید دستجردی در دولت اولین ها، اولین زن راه یافته با دولت در قامت وزیر شد. خاتمی و انتظارات برای معرفی وزیر زن! خرداد 76؛ مانند بسیاری از خردادهای انتخاباتی ایران روزی حساس و سرنوشت ساز در سیاست ایران رقم زد، روزی که سیدمحمد خاتمی دولتی متفاوت از دولت های پیشین در مشی و گرایش سیاسی از یک سو و دیدگاه های اجتماعی فرهنگی از سوی دیگر را بر سر کار آورد. توسعه سیاسی، توجه به حقوق شهروندی، آزادی بیان و برجسته کردن حقوق زنان را شاید بتوان بارزترین شعارهای این دولت بتوان برشمرد. تکیه بر همین شعارها و نقش آفرینی زنان و جوانان بر روی کارآمدن دولت اصلاحات بود که توقعات از این دولت را از نخستین روزها تا حد انتخاب وزیر زن بالا برد امری که تا آن روز در دولت های پیشین اتفاق نیفتاده بود. اما خاتمی نه فقط در دور اول ریاست جمهوری‌اش که در دور دوم نیز نام هیچ زنی را به عنوان وزیر به مجلس پیشنهاد نکرد و زمانی که در مقابل این سوال قرار گرفت که «چرا در میان وزیران انتخابی تان نام هیچ زنی دیده نمی شود؟»، پاسخ داد«نمی خواهم با انتخاب یک زن به عنوان وزیر ریسک کنم.» اگرچه در هشت سالی که زمام دولت در دست خاتمی بود، هیچ زنی به مقام وزارت نرسید اما ریاست یکی از مهم ترین سازمان‌های دولت اصلاحات به یک زن سپرده شد. معصومه ابتکار بانویی که نامش با ماجرای اشغال سفارت آمریکا گره خورده بود 8 سال متوالی معاون خاتمی و رییس سازمان محیط زیست بود. تاسیس مرکز مشارکت امور زنان از دیگر اقدامات خاتمی در دوره ریاست جمهوری اش بود. مرکزی که برای اولین بار با هدف ایجاد تشکیلاتی هدفمند برای رسیدگی به مسائل مربوط به زنان در سراسر کشور ایجاد شد، چه آنکه تا پیش از آن تنها دفتر امور بانوان در نهاد ریاست جمهوری وجود داشت که در دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی ایجاد شده بود. این مرکز در آبان ماه ۱۳۷۶ با حکم رئیس جمهور آغاز به کار کرد و ریاست آن از همان موقع به مدت 8 سال به زهرا شجاعی سپرده شد. یکی از کارهای مهم مرکز امور مشارکت زنان وارد کردن مباحث زنان به برنامه سوم و ایجاد محتوای جنسیتی در برنامه چهارم توسعه است. در برنامه پنج ساله سوم فقط یک ماده راجع به زنان داشتیم، یعنی ماده ۱۵۸، اما در برنامه چهارم‌ بیش از ۴۳ بند و ماده و عبارت راجع به زنان وجود دارد. در واقع در دولت آقای خاتمی نوعی جریان سازی جنسیتی اتفاق افتاده است. این درحالی بود که در برنامه های اول و دوم توسعه که در دولت های پیش از محمد خاتمی نوشته و اجرا شد، هیچ قانون و ماده ای در باره زنان وجود نداشت. اصلاح قوانین مربوط به سن ازدواج، تعیین مصادیق عسر و حرج و حضانت فرزند( که اولویت را تا هفت سالگی به مادر داد) و لغو ممنوعیت اعزام دانشجویان دختر به خارج از کشور از مهم ترین فعالیت های حقوقی دولت خاتمی است. دولتی که با معرفی وزیر زن باز هم اولین شد دولت‌های اول و دوم محمود احمدی نژاد به زعم بسیاری از تحلیل گران سیاسی دو دولت متفاوت از یکدیگر بود، چنانچه اصولگرایان که از حامیان اصلی احمدی نژاد در ایام انتخابات سال 84 بودند و در سال های آغازین از در همراهی بی چون و چرا با او درآمده بودند در یک سال آخر دولت نهم و در 4 سال دولت دهم انتقادات زیادی را روانه دولت کردند. تلاش برای ورود زنان به استادیوم، کم توجهی به اجرای قانون عفاف و حجاب و معرفی وزیر زن به از جمله اقدامات حاشیه ساز و انتقاد برانگیز رییس دولت های نهم و دهم بود. رییس نهم پاستور، که بیشتر بر حضور بانوان در خانه تأکید می‌کرد تا جایی که برای تحقق این هدف موضوع کاهش ساعت کاری زنان را مطرح کرد تا با تکیه بر هر روشی حضور بانوان را در جمع خانه و خانواده پر رنگ‌تر کند. در دومین دوره ریاستش نگاهش را به یکباره تغییر داد و دست به کار معرفی وزیر زن به مجلس شد. اقدامی که با واکنش‌های انتقادی زیادی از سوی علما و مراجع روبرو شد. تلاش احمدی‌نژاد برای به کرسی نشاندن این ایده که برخی آن را اقدامی شعاری می‌دانستند در نهایت چندان مطابق میل او پیش نرفت و از میان سه زن معرفی شده به مجلس، تنها «مرضیه وحید دستجردی» به دلیل سابقه اجرایی مثبت و موفقش توانست موافقت نمایندگان مجلس را جلب کند و در کابینه سراسر مردانه دولت جا گیرد و نام خود را به عنوان اولین وزیر زن بعد از انقلاب و سومین زن دولتمرد تاریخ ایران ثبت کند. سوسن کشاورز و فاطمه آجرلو که برای سمت وزارت آمورزش و پرورش و وزارت رفاه به مجلس معرفی شده بودند، تنها رای منفی نمایندگان را به خود دیدند. اما احمدی‌نژاد مردی نبود که پشت به تصمیمات خود کند، شاید از همین‌رو بود که در اقدامی یک گام به عقب راه ورود زنان به برخی معاونت‌ها را باز کرد، معاونانی که برخی چون آزاده اردکانی رییس بازداشت شده موزه ملی پرحاشیه و برخی چون مینو کیانی راد معاون ارزی بانک مرکزی بی‌نام و نشان بودند. در زیر به برخی سمت‌های زنان دولت‌های نهم و دهم و اقدامات آنها اشاره شده است؛ مرضیه وحید دستجردی؛ شاید از اولین‌های پرحاشیه دولت دهم حضور «وزیر زن» در درون کابینه بود. مرضیه وحید دستجردی تنها بانویی بود که توانست رای بهارستان نشینان را برای تصدی وزارت بهداشت کسب کند و تابوی حضور وزیر زن در کابینه را بشکند. حضور دستجردی در وزارت بهداشت گرچه بی عیب و نقص ننمود اما عملکرد وی در بسیاری موارد مورد تایید کارشناسان و متخصصان حوزه سلامت قرار گرفت. اما دستجردی هم چون برخی وزرای مرد کابینه تا پایان دولت ماندگار نشد و انتقاداتش به رویکردهای دولت در حوزه بهداشت در نهایت به عزل او منجر شد. پیگیری طرح پزشک خانواده از مهمترین اقدامات او است. مریم مجتهدزاده؛ همسر یکی از دیپلمات هایی که در سال 61 در لبنان ربوده شد، آخرین رئیس مرکز امور زنان در دولت محمود احمدی نژاد بود. خانواده و تحکیم آن مهمترین برنامه های وی در دوران ریاستش بر این مرکز بود. ستاد ملی زن و خانواده را در این مرکز تشکیل داد و پیشگیری از فروپاشی و تزلزل، کاهش و کنترل آسیب ها و کاهش پیامدهای ناشی از طلاق در کشور را از اهداف اختصاصی آن دانست. بیمه مهریه، دورکاری زنان، افزایش مرخصی زایمان برای زنان کارمند از سه ماه به 9 ماه و استخدام دو زن در یک پست به صورت نیمه وقت با حقوق و مزایای نیمه از طرح هایی بود که در چهار سال گذشته از سوی او و کارکنانش در مرکز امور زنان مطرح شد. تدوین سیاست های مربوط به افزایش جمعیت و افزایش انگیزه های باروری نیز یکی از دیگر طرح هایی است که در چهار سال گذشته به طور جدی در این مرکز دنبال شد. مسئولان این مرکز حتی لایحه مرخصی سه ساله به دانشجویانی را که مادر می شوند، تصویب کردند و بعد از آن هم گفتند که به ازای هر فرزند، به مادران شاغل یک سال سنوات داده می شود. مجتهدزاده تصویب لایحه «تقلیل ساعت کاری زنان شاغل از 44 ساعت به 36 ساعت در هفته» را همیشه جزو افتخاراتش می داند. لایحه ای که یک بار دولت آن را رد کرد، اما دوباره در هیات وزیران طرح و با آن موافقت شد. بسته تشویقی شورای عالی انقلاب فرهنگی برای افزایش جمعیت، یکی از دیگر طرح هایی بود که سال گذشته مرکز امور زنان پشت آن ایستاد؛ بسته ای که موارد متعددی را برای زنانی که مادر می شوند در نظر گرفته بود؛ از هدایای نقدی و سکه گرفته تا تسهیلات شغلی و وام مسکن؛ تشویق هایی که به دلیل معلوم نبودن محل تامین اعتبار آنها، هنوز تکلیف اجرایی شدن یا نشدن آنها اعلام نشده است. همچنین یکی از سیاست هایی که در دوره چهارساله مرکز امور زنان به ریاست مریم مجتهدزاده مانند دولت نهم دنبال شد، حذف بعضی از رشته ها برای زنان در دانشگاه ها بود؛ موضوعی که با حمایت مسئولان مرکز امور زنان سال گذشته باعث شد تا 14 رشته دانشگاهی برای دختران از دانشگاه های کشور حذف شود و بعد از آن مجتهدزاده در پاسخ به تمام انتقادهایی که در این باره وجود داشت، فقط یک جمله را بر زبان آورد: قانونی است. فاطمه بداغی؛ بانوی حقوقدان دولت که برخی نسبتش با محمد علی حجازی (همسر) دبیر و عضو هیات نظارت بر اجرای قانون اساسی را دلیل انتخاب او به عنوان مشاور حقوقی احمدی نژاد می دانند. معاونت حقوقی در دوره احمدی نژاد از معاونت پارلمانی منفک شده بود. از مهمترین اقدامات او تعقیب قضایی منتقدین دولت در سال 89 بود. تا جایی که در همان سال بعضی از رسانه ها به خاطر پیگیری های بداغی برای 6 شکایت رئیس جمهور، با کنایه به معاونتش «معاونتی برای شکایت از منتقدان» نامیدند. نسرین سلطانخواه؛ از معدود بانوانی که تا روزهای آخر دولت احمدی نژاد در کنار رییس دولت بود. او در دولت دهم جایگزین صادق واعظ زاده در معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری شد. آنطور که خودش گفته معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با ریاست او با حمایت از شرکت های دانش بنیان، حمایت از طرح های کلان محصول محور و با تدوین آیین نامه پسادکتری بستری را برای حمایت و اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی فراهم کرد. مینو کیانی راد؛ بانوی اقتصاددان دولت که از سال 90 به سمت معاون ارزی بانک مرکزی در آمد و شاید اولین زنی که در تاریخ 51 ساله بانک مرکزی به هیات عامل این بانک راه یافته است. او تا قبل از راه اندازی مرکز مبادلات ارزی حضورش در عرصه رسانه ها نیز پر رنگ شد، اما بهمن ماه سال گذشته بود که شنیده ها حکایت از استعفای او در پی بروز نوسانات شدیدی در بازار ارزی کشور می داد. آزاده اردکانی؛ معلم مشایی چون خود او پرحاشیه بود. او در سال 1388 از سوی حمید بقایی، رئیس آن زمان سازمان میراث فرهنگی به ریاست موزه ملی ایران گماشته شد. اردکانی با پنج سال سابقه کاری در سازان میراث فرهنگی پس از انتصابش به معاونت موزه ملی ایران مدیر این موزه شد. آنطور که خبرها حاکی است، او در سال 90 بازداشت شد و در تیرماه همان سال از این سمت برکنار شد. فرحناز ترکستانی؛ از دیگر زنانی بود که حضورش در دولت با حواشی همراه شد. آنجا که احمدی نژاد تلاش کرد بعد از بروز اختلافات با مهرداد بذرپاش یک زن را جایگزین وی در ریاست سازمان امور جوانان کند. صدور حکم انتصاب ترکستانی برای ریاست سازمان ملی جوانان از سوی رئیس جمهور انتقاداتی را سبب شد و در نهایت بعد از 10 روز ترکستانی ریاست این سازمان را به دلیل کسالت رد کرد و به وزارت بهداشت بازگشت. بعد از آن بود که سازمان ملی جوانان با سازمان تربیت بدنی ادغام و وزیری برای ان معرفی شد. حسن روحانی و زنانی در قامت دیپلمات! معرفی کابینه حسن روحانی به مجلس پیش از موعد قانونی و در روز تحلیف اگرچه تحسین بسیاری را برانگیخت آن را اقدامی مثبت از سوی رییس دولت ارزیابی کردند اما عدم حضور زنان در کابینه رییس جمهوری که بر حقوق زنان تاکیدات زیادی داشت دلخوری بسیاری از زنان را سبب شد. در هنگامه بحث های مربوط به انتخاب اعضای کابینه دکتر حسن روحانی و در حالی که اغلب اصلاح طلبان وارد مصادیق نمی شوند فاطمه راکعی از زنان فعال اصلاح طلب گفت: زنان را برای تصدی 5 وزارتخانه شایسته می داند. نماینده مردم تهران در مجلس ششم معتقد است « دولت روحانی با تفکر اصلاح طلبی روی کار می آید و توجه ویژه به زنان در عرصه مدیریتی نیز باید در راستای اصلاحات لحاظ شود.» فائزه هاشمی نیز که از عدم حضور زنان در کابینه پیشنهادی دلخور به نظر می آید به کنایه می گوید« سالی که نکوست از بهارش پیداست» با این وجود اما به نظر می رسد روحانی مسیری متفاوت از دو رییس جمهور سابق را در دستور کار خود گذاشته است. معرفی الهام امین زاده به عنوان معاون حقوقی ریاست جمهوری گرچه تصورات را به سمت آن برد که روحانی نیز چون خاتمی ریسک داشتن وزیر زن را نکند و معاونان زن را جایگزین وزرای زن کند اما خبرهای منتشر شده طی هفته گذشته مبنی بر معرفی سخنگوی زن برای وزارت خارجه و فرستادن سفرای زن بارقه های امید را در بین زنان ایجاد کرده است. امری که در صورت تحقق نهایی می تواند رنگ امیدی از حضور پررنگ زنان در مجامع بین المللی در قالب دیپلمات و سفیر باشد. چه آنکه محمدجواد ظریف وزیر امور خارج تصمیم گرفته تا سه پست کلیدی را در اختیار سه زن قرار دهد؛ سخنگویی وزارت خارجه، نمایندگی ایران در ژنو و واگذاری مسوولیت یکی از سفارتخانه‌های ایران در خارج از کشور. تصمیمی که عباس عراقچی، سخنگوی فعلی وزارت خارجه مهر تایید بر آن زد. محمد جواد ظریف تصمیم دارد تا با بهره‌گیری از زنان در پست‌های کلیدی پیام و صدای جدید وزارت خارجه ایران را به گوش همکاران خارجی خود برساند. به گفته عباس عراقچی «در وزارت امور خارجه همکاران خانم در سطوح بالای مدیریتی و کارشناسی قرار دارند و حتما حضور خانم‌ها در عرصه سیاست خارجی می‌تواند تاثیرگذار و موفق باشد.» سخنگوی فعلی وزارت خارجه تاکید کرده که «هم‌اکنون سطوح مدیریتی از جمله مدیرکل حقوق بشر و مدیرکل دیپلماسی عمومی بر عهده دو نفر از همکاران خانم‌هاست که از تجربیات خوبی برخوردار هستند». «مرضیه افخم» و منصوره شریفی صدر دو زنی هستند که عباس عراقچی به آنها اشاره کرده است. مرضیه افخم، نخستین سخنگوی زن وزارت خارجه در حالی که از «پیمانه هسته‌ای» کارشناس ارشد وزارت امور خارجه و گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور مردمان بومی به عنوان یکی دیگر از کاندیداهای سخنگویی وزارت خارجه نام برده می‌شد اما در نهایت این مرضیه افخم بود که سمت دار سخنگویی استراتژیک ترین و حساس ترین وزارتخانه دولت شد. مرضیه افخم مدیرکل دیپلماسی عمومی وزارت خارجه و مدیرکل سابق اطلاعات و اخبار این وزارتخانه بود. او از مدیران قدیمی وزارت خارجه محسوب می‌شود که در دوران وزارت علی‌اکبر ولایتی مسوولیت اداره کل اخبار و مطبوعات وزارت خارجه را بر عهده داشته است. او همچنین در زمان تصدی کمال خرازی بر وزارت خارجه و سخنگویی حمید رضا آصفی در این سمت باقی ماند و برای مدتی در یکی از سفارتخانه‌های ایران در یکی از کشورهای آفریقایی اقدام به فعالیت کرد. او پس از بازگشت از آفریقا دوباره در وزارت خارجه مشغول به‌کار شد. مرضیه افخم هم‌اکنون مدیرکل دیپلماسی عمومی وزارت خارجه است. او به دو زبان انگلیسی و فرانسه تسلط دارد. منصوره شریفی، نخستین نماینده زن ایران در ژنو همزمان با انتخاب یک زن برای پست سخنگویی وزارت خارجه برخی خبرها هم حکایت از آن دارد که محمد جواد ظریف پس از رایزنی با منصوره ‌شریفی صدر، معاون سفیر ایران در توکیو و مدیرکل فعلی حقوق بشر و زنان وزارت خارجه، حکم وی را به عنوان نخستین سفیر و نماینده دایم زن ایران در ژنو صادر خواهد کرد. منصوره شریفی در حالی که جدی‌ترین گزینه نمایندگی جدید ایران در ژنو است اما گفته می‌شود با توجه به سوابق کاری او که در شرق آسیا بوده احتمالا روانه اندونزی یا بنگلادش خواهد شد که دوره ماموریت سفرای آنها خاتمه یافته است.